- Tytuł:
- Metal — granica — rytuał. Badania nad depozytami przedmiotów metalowych w kontekście sieci osadniczej
- Autorzy:
-
Maciejewski, Marcin
Blajer, Wojciech
Kaczmarek, Maciej - Powiązania:
- https://bibliotekanauki.pl/books/2033242.pdf
- Data publikacji:
- 2016
- Wydawca:
- Wydawnictwo Nauka i Innowacje
- Opis:
- Kultura ludzka porządkowana jest w odniesieniu do dwóch głównych współrzędnych jakimi są czas i przestrzeń. Specyfika ich postrzegania zmienia się w różnych systemach kulturowych, niezmiennie jednak ma duże znaczenie dla budowania obrazu świata. W historii naukowego zainteresowania zjawiskiem masowego składania w ziemi lub wodzie wytworów metalowych, które znane jest z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, badacze zwracali uwagę głównie na czas. Podstawowym celem tej książki jest odwrócenie tej tendencji i zwrócenie uwagi na znaczenie skarbów metali jako elementu przestrzeni fizycznej i kulturowej. Rozprawa obejmuje się ze wstępu, trzech rozdziałów i zakończenia, które składają się na niniejszą książkę. Katalogi i część ilustracyjna (mapy wykorzystywane w analizach osadniczych oraz ryciny artefaktów brązowych i żelaznych) będące integralną częścią pracy znajdują się na dołączonej płycie CD. Przedmiotem omawianej pracy są skarby składane przez społeczności, które akceptowały wzorce kręgu kultur pól popielnicowych, rozumiane szeroko, czyli w terminologii archeologicznych podziałów taksonomicznych określane jako: kultura łużycka, pomorska wraz z kulturą grobów podkloszowych oraz kultura kurhanów zachodniobałtyjskich. Początek akceptacji rzeczonych norm jest dolną cezurą prowadzonych badań, natomiast górną wyznacza koniec okresu halsztackiego D, stanowiący kres analizowanego zjawiska (ryc. 1). Dla wyznaczenia obszaru badań przyjęto kilka kryteriów: objęcie terenu prospekcją powierzchniową AZP, duża frekwencja znalezisk metali, z których część potencjalnie mogła być wykorzystana do analiz osadniczych oraz położenie w strefie o urozmaiconej sieci rzek i wód stojących. Wszystkie wspomniane kryteria spełnia teren Pobrzeża i Pojezierzy Południowobałtyckich w myśl regionalizacji fizycznogeograficznej Polski autorstwa Jerzego Kondrackiego (2009; ryc. 2). Wstęp referuje również historię badań, rozumianą jako główne nurty w sposobie przedstawiania skarbów, potwierdzając konieczność przeprowadzenia postulowanych badań. Odnosi się także do stanu źródeł, zarówno wiedzy na temat zespołów metali, jak i danych pochodzących z prospekcji powierzchniowych. W pierwszym rozdziale zaprezentowano ramy teoretyczne dla prowadzonych rozważań oraz przedstawiono stan badań nad zagadnieniami istotnymi z punktu widzenia celów pracy. Omówiono w nim pojęcie kultury, opowiadając się za społeczno-regulacyjną koncepcją autorstwa Grzegorza Banaszaka i Jerzego Kmity (1994). Za Anną Pałubicką (1985) zaprezentowano założenia o waloryzacji światopoglądowej, określającej kulturę analizowanych zbiorowości jako magiczną. Przedstawiono także taksonomię ugrupowań wyróżnionych w ramach okresu i terenu ujętego w pracy. Fenomen czasoprzestrzennej powtarzalności źródeł materialnych scharakteryzowano odnosząc się do koncepcji Henryka Mamzera (2004) i zaproponowano postrzeganie analizowanych grup jako wspólnoty interpretacyjnej społeczności rozwiniętej epoki brązu (rozdz. 1.1). Przedstawiono metal jako kategorię kulturową, jego wytwórczość i symbolikę, podkreślając niejednoznaczny sposób jego postrzegania wśród badanych grup (rozdz. 1.2). Scharakteryzowano wymianę akceptując propozycję Marcela Maussa (1973), zarysowano też zagadnienie kontaktów i wartość dóbr, szczególnie „obcego” pochodzenia odnosząc się do refleksji na temat biografii przedmiotu (rozdz. 1.3). Omówiono w tym rozdziale postrzeganie i wartościowanie przestrzeni oraz pełnione przez nią funkcje społeczne (rozdz. 1.4). Zaprezentowano też model osadnictwa analizowanych społeczności, a szczególnie fenomen wznoszenia „osad obronnych” oraz krytycznie odniesiono się do danych paleoprzyrodniczych (rozdz. 1.5). Zarysowano również dotychczasowe kierunki interpretacji skarbów, proponując przełamanie impasu w wyjaśnianiu badanego zjawiska poprzez zwrócenie uwagi na fakt, że w społecznościach o kulturze synkretycznej również synkretyczne są powody każdego działania, w tym analizowanego deponowania wytworów metalowych (rozdz. 1.6). Rozdział pierwszy kończą hipotezy robocze, które zostały rozwinięte w dalszych częściach pracy. Hipoteza pierwsza: miejsca składania gromadnych zespołów przedmiotów metalowych wybierane były zgodnie z respektowanymi normami kulturowymi i stanowiły elementy sieci osadniczej, które – z racji zbliżonego postrzegania świata przez członków wspólnoty interpretacyjnej rozwiniętej epoki brązu – wykazywały pewne prawidłowości możliwe do naukowej analizy. Hipoteza druga: depozyty przedmiotów metalowych miały wiele funkcji przeplatających się w jednym akcie; jako intencjonalnie lokalizowane w przestrzeni pełniły również funkcje z nią związane, takie jak jej kreowanie i komunikowanie poprzez nią o specyfice systemu kulturowego. Rozdział drugi jest częścią zawierającą analizy zebranych źródeł, które posłużyły do falsyfikacji przedstawionych wcześniej hipotez. Podstawą dla tych badań są skarby o znanej i dokładnej lokalizacji. Przeprowadzona kwerenda publikacji i danych archiwalnych, połączona z wykorzystaniem różnego rodzaju map, pozwoliła ustalić dokładną lub przybliżoną lokalizację 84 spośród 435 depozytów metali znanych z badanego obszaru i okresu, co daje 19,3% całego zbioru (ryc. 3). W ramach tej części pracy przeprowadzono analizę topografii znalezisk artefaktów brązowych i żelaznych o pewnej lokalizacji pod kątem powtarzalności ich inwentarzy (rozdz. 2.1). Postawiono pytanie: czy analizowane społeczności preferowały jakieś powtarzalne ze względu na specyfikę ukształtowania terenu miejsca, aby składać tam określone kategorie przedmiotów metalowych? W celu wykonania analizy wszystkie depozyty metali, dla których były ku temu podstawy, przydzielono do jednego z wyznaczonych typów lokalizacji topograficznej (ryc. 2.1.1; tabela 2.1.1). Określenie liczebności zespołów przedmiotów metalowych zakwalifikowanych do konkretnych typów topograficznych, w których znajdowały się poszczególne kategorie artefaktów, było kolejnym krokiem analizy. Zastosowano podział na dwadzieścia trzy kategorie w pełni odzwierciedlające zawartość badanego zbioru (ryc. 2.1.2, 2.1.3; tabela 2.1.2). Na podstawie przeprowadzonej analizy wykazano, że nie było wzmiankowanych preferencji, potwierdzono też pewne, wcześniej opisywane, tendencje w kulturze i osadnictwie omawianych społeczności, dotyczące zakładania osad i cmentarzysk na wyniesieniach nad dolinami cieków i zbiorników wodnych, coraz częstszego zasiedlania wysp i półwyspów we wczesnej epoce żelaza oraz powszechnego związku zespołów metali z osadami, w strefie łączonej z kulturą kurhanów zachodniobałtyjskich, co związane jest z interpretacją specyfiki osadnictwa tych społeczności. Drugim, znacznie ważniejszym postępowaniem badawczym, były szczegółowe badania osadnicze wytypowanych znalezisk metali. Kryteria ich doboru oraz metody analizy stanowią osobną część rozdziału (rozdz. 2.2). Uznano, że dla rozważań nad kulturowymi aspektami lokalizacji skarbów w aspekcie regionalnym największy potencjał poznawczy mają te składane w środowisku „suchym”, gdyż na dobór miejsca ich złożenia nie miała wpływu, zajmująca każdorazowo marginalną część badanych obszarów, sieć wodna. Wykluczyłem też znaleziska złożone w ramach równoczasowych elementów sieci osadniczej takich jako osady i cmentarzyska. Dobór zespołów metali poddanych tego typu badaniom wymagał również uwzględnienia stanu bazy źródłowej wykorzystywanej dla tworzenia tła osadniczego (ryc. 2.2.2). Kolejna część pracy obejmuje omówione wcześniej analizy (rozdz. 2.3 i 2.4). Wyznaczono w tym celu osiem obszarów, na których usytuowanych jest dwanaście analizowanych przypadków – skarbów, dodatkowo w ramach tych stref notowanych jest siedem znalezisk o dokładnej lokalizacji (pochodzących z kontekstów „wilgotnych” albo z równoczasowych osad lub cmentarzysk) i dziewiętnaście o przybliżonej lokalizacji. Łączna powierzchnia tych obszarów wynosi 5030,9 km2; zarejestrowano na niej 3877 faktów osadniczych. W opisywanej części pracy zastosowano cztery metody badawcze. Pierwsze dwie nawiązują do geografii osadnictwa. Są to: analiza osadnictwa oparta na wszystkich znanych punktach osadniczych z uwzględnieniem danych przyrodniczych oraz diachroniczna analiza osadnictwa na podstawie chronologii i chorologii cmentarzysk. Wykorzystane zostały także analizy matematyczno-statystyczne – test Clarka-Evansa i wskaźnik habitacji Steinhausa. Wszystkie te metody dobrane zostały pod kątem dostępnej bazy źródłowej, w taki sposób, aby wzajemnie się uzupełniały i weryfikowały. Wyniki szczegółowych badań osadniczych (rozdz. 2.5 i 2.6) jednoznacznie wskazały, że większość analizowanych skarbów lokowano w marginalnych strefach zasiedlanych obszarów, natomiast gdy osadnictwo było bardziej intensywne – na granicach między zajmowanymi skupiskami osadniczymi. W pozostałych przypadkach lokalizacja wskazywać może na związek z równoczasowymi osadami lub cmentarzyskami. Ostatni rozdział jest próbą weryfikacji i rozwinięcia zaproponowanych uprzednio hipotez w oparciu o przedstawione wcześniej założenia teoretyczne oraz dane empiryczne i wyniki ich analiz. Skarby składane były w konkretnej relacji do tworzonych intencjonalnie składowych przestrzeni fizycznej, które kreowały krajobraz kulturowy. Stwierdzenie to pozwala uznać pierwszą hipotezę za wiarygodną. Drugiej hipotezy nie można jednoznacznie zweryfikować. Można ją rozwinąć tworząc model pozwalający osadzić wyniki przeprowadzonych analiz w realiach systemu kulturowego reprezentowanego przez analizowane społeczności. Model ów wyjaśnia potencjalne powody składania wytworów metalowych w ziemi, wybór miejsca takiego aktu oraz jego funkcję. Łączy on (w synkretyczny sposób) wyjaśnienia odnoszące się do różnych sfer kultury badanych grup ludzkich (techniczno-użytkowej, symboliczno-komunikacyjnej i światopoglądowej). Zarysowany proces jest dynamiczny w ujęciu chronologicznym. Zwraca uwagę na niejednoznaczne postrzeganie metalu wśród analizowanych społeczności, które łączyło fascynację ze strachem. Zbieżna była symbolika granic, rozdzielających dwie kategorie odpowiadające dwoistości natury ludzkiej. Z jednej strony potrzebę stabilności i bezpieczeństwo, z drugiej – pragnienie przeżycia przygody budzącej zarazem strach i ciekawość, będącej zagrożeniem, ale także możliwością zyskania prestiżu, wiedzy, kontaktu z mocami nadprzyrodzonymi i przodkami, zdobycia egzotycznych przedmiotów lub surowców, a w konsekwencji nawet władzy. Z kolei kamienie, tak często odkrywane w kontekście znalezisk przedmiotów metalowych, miały moc mogącą zniwelować symboliczną potęgę brązu i żelaza. Opisana wcześniej lokalizacja skarbów wiązała się z ich praktyczną funkcją – miejsc porządkujących świat i pomagających się w nim poruszać. Były one zarówno znacznikami granic, przejść przez nie, jak i charakterystycznymi punktami na lokalnych, a może i międzyregionalnych szlakach. Zespoły przedmiotów metalowych spełniały też szereg funkcji, które określić należy jako porządkujące świat społeczny. Regulowały one relacje w grupie, ustalając i utrwalając stosunki społeczne, zapobiegały ich znaczącemu zróżnicowaniu. Pomagały dzięki temu unikać wewnętrznych konfliktów, które zyskiwały na znaczeniu wraz ze zwiększaniem się liczebności omawianych społeczności pod koniec epoki brązu i we wczesnej epoce żelaza. Rytuały składania w ziemi wytworów metalowych na wszystkich ich etapach integrowały grupę. Miejsca, gdzie to czyniono, wpisywały się we wzory kosmologiczne, a przez to w normy kulturowe, co pozwalało zapoznawać się z nimi członkom społeczności oraz je w praktyce utrwalać. Stanowiły też medium komunikacji międzygrupowej, dawały możliwość manifestacji zasobności, budowania prestiżu, podkreślania suwerenności oraz wyrównania pozycji w dialogu między zbiorowościami – partnerami o różnym potencjale. W tym wypadku stwarzało to szanse na zapanowanie nad konfliktami, szczególnie nasilającymi się przy wzroście potencjału demograficznego analizowanych populacji. Opisywane znaleziska metali są również poświadczeniem praktyk kultowych. Ich lokalizacja i specyfika spełniały wszystkie kryteria określające miejsca sakralne, ułatwiały one kontakt z „obcymi” (rozumianymi zarówno jako ludzie, jak i żywioły oraz moce nadprzyrodzone). Deponowane przedmioty mogły być darami dla mocy nadprzyrodzonych, żywiołów lub przodków. Stawały się one szczególnie istotne w obliczu napięcia między coraz liczniejszymi grupami ludzkimi, narastającego pod koniec epoki brązu. Miejsca takie stanowiły też symboliczne bramy, strzec miały one społeczności, które je tworzyły zarówno przed niebezpieczeństwami realnymi, jak i mitycznymi. Nie pozwalały na mieszanie się dwóch różnych porządków: „wewnętrznego” i „zewnętrznego”. Mimo ujęcia tak szerokiego spektrum interpretacyjnego, a raczej dzięki niemu, przedstawiony model wydaje się spójną, a jednocześnie otwartą propozycją spojrzenia na zjawisko masowego wyłączania brązowych i żelaznych artefaktów z obiegu kulturowego. Możliwe to było dzięki uwzględnieniu nowych danych, które są rezultatem analizy przestrzeni, badanej na poziomie mikroregionalnym. Zarysowany model pozwala też na wyjaśnienie zagadnienia zaniku zwyczaju składania w ziemi i wodzie skarbów. Interpretacja ta nawiązuje do zmian w osadnictwie, spadku liczebności opisywanych grup i wynikającego z tego zmniejszenia się stresu. Podsumowując, mam nadzieję, że zaprezentowane wyniki badań skłonią archeologów publikujących pojedyncze depozyty metali oraz przygotowujących szersze opracowania, odnoszące się do zespołów przedmiotów metalowych, do zwrócenia uwagi na dane związane z przestrzenią – mikroregionalne sieci osadnicze, ich relacje ze znaleziskami artefaktów brązowych i żelaznych oraz specyfikę miejsc ich złożenia. Badaczy skupiających się na analizach osadniczych zainspirują może do spojrzenia na skarby jako znaczącą składową badanych systemów kulturowych. Z jednej strony pomoże to lepiej zrozumieć zachowania społeczności pradziejowych, a z drugiej wzbogaci interpretację zjawiska masowego składania wytworów metalowych w ziemi lub wodzie.
- Dostawca treści:
- Biblioteka Nauki
Książka