- Tytuł:
-
Kruchy luksus. Dwa niezwykłe rzymskie naczynia szklane z Czarnówka na Pomorzu Wschodnim
Fragile Luxury. Two Extraordinary Roman Glass Vessels from Czarnówko in Eastern Pomerania - Autorzy:
-
Schuster, Jan
Andrzejowski, Jacek Andrzejowski - Powiązania:
- https://bibliotekanauki.pl/articles/28328245.pdf
- Data publikacji:
- 2022
- Wydawca:
- Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
- Tematy:
-
Pomorze
kultura wielbarska
okres wpływów rzymskich
Czarnówko
naczynia szklane
szklane ryby
grupa bird and flower
Pomerania
Roman Iron Age
Wielbark culture
glass vessels
glass fish
bird and flower group - Opis:
-
W 2015 roku w Czarnówku na Pomorzu Wschodnim odkryto dwa wyjątkowe rzymskie naczynia szklane. Stanowisko – duże, liczące ponad 2000 grobów cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich – położone jest na nadzalewowym tarasie rzeki Łeby w pobliżu Lęborka, ok. 25 km od dzisiejszego wybrzeża Bałtyku (Ryc. 1). <br></br> Obok przeciętnie lub ubogo wyposażonych grobów ciałopalnych i inhumacyjnych odkryto tam kilka obiektów kultury wielbarskiej, które ze względu na bogate wyposażenie określić można mianem „książęcych”. Należy do nich także obiekt 1793 – grób z pochówkiem inhumacyjnym złożonym w trumnie kłodowej. Bezpośrednio nad tym obiektem stał budynek, którego betonowa płyta fundamentowa nakrywała i, paradoksalnie, ochraniała sam grób, mimo iż podczas prac budowalnych zapewne zniszczono najwyższe warstwy jego wypełniska. Zachowany strop grobu odsłonięto na głębokości ok. 40‒50 cm poniżej dzisiejszego poziomu gruntu. Zorientowana po osi N-S jama grobowa naruszona została przez starożytny wkop wtórny, który niemal całkowicie zniszczył jej centralną i południową część. We wkopie znaleziono fragmenty ceramiki, zapinkę ze stopu miedzi, kilka paciorków szklanych i bursztynowych, przęślik gliniany i fragment igły/szpili ze stopu miedzi, a także niewielkie skupisko przepalonych kości ludzkich (być może kobiety); na dnie jamy, na krawędzi trumny kłodowej leżał trójwarstwowy grzebień z poroża i kolejny przęślik. Wkop zawalono trzema dużymi głazami i kilkunastoma mniejszymi kamieniami, które pierwotnie mogły zalegać w górnych warstwach wypełniska właściwej jamy grobowej (Ryc. 2:A–C). <br></br> Oba naczynia szklane ‒ puchar na nóżce i butla w kształcie ryby – odsłonięto w północnej, nienaruszonej części jamy grobowej. Obok nich stały dwa lepione ręcznie naczynia gliniane, na S od nich leżała srebrna zapinka oraz kilka paciorków szklanych i bursztynowych. Odkryte tu in situ ułamki szkliwa zębów wskazują, że zwłoki skierowane były głową na północ (Ryc. 2:D). <br></br> Naczynia z obiektu 1793 są znaleziskami wyjątkowymi, tak z uwagi na ich klasę i rzadkość występowania podobnych wyrobów, jak i fakt, iż są pierwszymi naczyniami swoich typów odkrytymi w środkowo- i północnoeuropejskim Barbaricum. <br></br> Szklany puchar na nóżce wzoru Isings 86 (Ryc. 3) wykonany jest w technice swobodnego dmuchania. Bezbarwne szkło, pierwotnie przejrzyste, zmętniało pod wpływem chemicznych procesów glebowych. Krawędź jest wychylona na zewnątrz a niemal cylindryczny korpus zwęża się ku dołowi. Pod wylewem korpus naczynia okala nitka z półprzejrzystego szkła niebieskiego. Główną dekorację stanowi fryz złożony z sześciu białych (nieprzezroczystych) i sześciu niebieskich (półprzezroczystych) aplikowanych aplikacji w kształcie ptaków wodnych, wykonanych ze spłaszczonych szklanych kęsów, ułożonych w ukośnych rzędach (na przemian niebieskich i białych). Ptaki zostały spłaszczone narzędziem o kratkowanej powierzchni. Pod tym fryzem znajduje się rząd czterech ornamentów z falistej nitki – trzech niebieskich i jednego białego. Wysokość naczynia wynosi 22,4 cm, średnica wylewu 9,0 cm, średnica stopki 7,3 cm; naczynie ma pojemność ok. 1,0–1,1 l. Drugie naczynie to butla w kształcie ryby wzoru Isings 95a (Ryc. 4), także wykonana w technice swobodnego dmuchania. Szkło jest jasnozielone, półprzezroczyste, miejscami z liniami małych pęcherzyków powietrza. Ogon ryby, wykonany poprzez spłaszczenie szkła szczypcami lub podobnym narzędziem, jest lekko wygięty ku górze. W okrągłym pyszczku znajduje się otwór; nieznaczny, pierwotny odprysk szkła w tym miejscu jest ‒ poza utratą czubka piątego ząbka płetwy grzbietowej ‒ jedynym uszkodzeniem naczynia. Białe faliste nitki z nieprzezroczystego szkła (trzy po lewej stronie, cztery po prawej) wyobrażają skrzela, z takiego samego szkła sporządzono długą płetwę grzbietową i małe płetwy: piersiową, brzuszną i odbytową, zaś oczy w postaci półkulistych guzków – ze spiralnie wymieszanego niebieskiego szkła przezroczystego i czerwonego nieprzezroczystego. Długość naczynia 22,3 cm, największa szerokość 5,8 cm, wysokość (bez płetw) 6,7 cm, waga 129 g; naczynie ma pojemność ok. 225 ml. <br></br> Oba naczynia zdobione są nakładanymi szklanymi nitkami, należą więc do dużej grupy tzw. snake-thread glass (Germ. Schlangenfadengläser). Na ziemiach polskich grupa ta najczęściej reprezentowana jest przez puchary typu Eggers 189. Przyjmuje się, że technika zdobienia nitkami wężowatymi wywodzi się ze Wschodu, skąd pod koniec II lub na początku III wieku CE zapożyczona została przez rzemieślników szklarskich działających w na Zachodzie. Naczynia szklane z wężowatymi nitkami z (południowo-) wschodniego regionu Morza Śródziemnego są w większości bezbarwne lub zielonkawe, a ich aplikacje nie odbiegają kolorem od szkła bazowego. Druga grupa snake-thread glasses pochodzi z prowincji Germania inferior, gdzie prześledzić można ich ewolucję od naczyń bezbarwnych z takimi samymi nitkami do naczyń bezbarwnych, ale dekorowanych nitkami kolorowymi; często nitki tych naczyń są karbowane. Trzeci zespół naczyń z nitkami wężowatymi tworzą szkła z Panonii (Ryc. 13). Szkło bazowe i aplikacje naczyń tej grupy są często bezbarwne lub zielonkawe, ale zdarzają się też nitki niebieskie i białe. Znaleziska z Panonii datowane są głównie na pierwszą połowę III wieku CE. <br></br> Właśnie w tej ostatniej grupie znaleźć można najlepsze odpowiedniki dla przedstawień ptaków na pucharze z Czarnówka, należącego do tzw. flower and bird group (Ryc. 8); także widoczny na tym naczyniu odcisk w kształcie szachownicy uważany jest za jedną z charakterystycznych cech panońskich szkieł grupy flower and bird. Fragmenty szkieł z bezbarwnymi ptakami z odciskami wzoru tzw. plastra miodu znamy z Carnuntum (Petronell-Carnuntum, Austria), fragmenty z jasnozielonego i białego szkła, w jednym wypadku z niebieskim ptakiem (wszystkie z motywem plastrów miodu) z Intercisa (Dunaújváros, Węgry), a fragment z bezbarwnego szkła z niebieskim, nieprzezroczystym ptakiem o płaskiej powierzchni z Brigetio (Komárom-Szőny, Węgry). Nota bene, właściwie jedynymi panońskimi naczyniami z przedstawieniami ptaków są właśnie puchary. I wreszcie z Panonii znana jest również dekoracja z niebieskich nitek, jak w dolnym fryzie na pucharku z Czarnówka. Przyjąć więc można za najbardziej prawdopodobne panońskie pochodzenie tego pucharka. <br></br> Butla ta jest jednym z najlepiej zachowanych naczyń w kształcie ryby na świecie. Podobne butle, różniące się kształtem i szczegółami, rozsiane są na całym terenie Imperium Rzymskiego, ale tylko jedna jest mniej lub bardziej dokładnie datowana (cmentarzysko przy Luxemburger Straße w Kolonii, grób 60), choć zwarty charakter tego zespołu wcale nie jest pewny. Z Kolonii pochodzą jeszcze dwa naczynia tego typu. W przeciwieństwie do ryby z Czarnówka naczynia kolońskie wykonano jednak w taki sposób, że mogą stać samodzielnie (Ryc. 11). Przyjmuje się, że są one flakonami na perfumy, i najpewniej taka właśnie była pierwotna funkcja naczynia z Czarnówka. Właśnie „ryby” kolońskie są jego najbliższymi stylistycznymi odpowiednikami, najprawdopodobniej więc i ono została wykonane w prowincji Germania inferior, w Kolonii lub w okolicy tego miasta. <br></br> Sądząc po rozmiarach śladów trumny kłodowej, lokalizacji okruchów zębów, składzie inwentarza grobowego oraz identyfikacji przepalonych kości z wypełniska wkopu w jamę grobową jako najpewniej kobiecych, możemy wnioskować, że w grobie z Czarnówka pochowano dziewczynę lub młodą kobietę o wysokim statusie społecznym. Analiza elementów tego inwentarza, przede wszystkim obu zapinek, pozwala na precyzyjne datowanie pochówku, a tym samym obu naczyń szklanych. Srebrna, zdobiona pozłacaną folią srebrną i srebrnym beaded wire zapinka z ma kolankowaty kabłąk, wydatny grzebyk na główce i wysoką pochewkę (Ryc. 6:6). Odpowiada ona typowi Almgren 132, choć z uwagi na jubilerski, jednostkowy charakter wyrobu nie znajduje bezpośrednich analogii morfologicznych. Niemniej z terenu kultury wielbarskiej znamy kilka podobnie bogato zdobionych zapinek tego typu wykonanych ze stopów miedzi bądź – rzadziej – srebra i żelaza (Ryc. 12). Wszystkie pochodzą z zespołów z fazy B2/C1–C1a. Druga zapinka to „zwykła” fibula z wysoką pochewką ze stopu miedzi, najbliższa typom Almgren 193 i 202 (Ryc. 6:7). Podobne zapinki występują na terenie kultury wielbarskiej powszechnie także w fazie B2/C1–C1a. Nie wcześniej niż na tę fazę datować też trzeba paciorki: miniaturowe z pomarańczowego szkła opakowego typu TM53, rurkowate z przeźroczystego szkła bezbarwnego ze spiralnymi nitkami z opakowego szkła białego i czerwonego typu TM304z, mozaikowe typu TM366 i rurkowate o sześciobocznym przekroju z opakowego szkła niebieskiego typu Lind 16, a być może także duże kuliste z przeźroczystego szkła zielonego typu TM13 (Ryc. 7:8). „Czysto” późnorzymski jest wreszcie – na mocy definicji – trójwarstwowy grzebień z poroża (Ryc. 7:9). Pozostałe zabytki nie mają tak dobrych walorów datujących (paciorki szklane i bursztynowe typów TM 182, dwustożkowate grupy TM IV, beczułkowate paciorków bursztynowe typu TM392, gliniane miski typu XbA, pucharki typu XIIIB, wazki typu XIV; Ryc. 5, 7:8) bądź też nie mają ich w ogóle (igła/szpila ze stopu miedzi, przęśliki; Ryc. 7:10.11). Ostatecznie zatem uważamy, że pochówek z obiektu 1793 z Czarnówka można pewnie datować na stadium C1a młodszego okresu wpływów rzymskich, tj. na ostatnie dwie dekady II wieku lub na sam początek III wieku CE. <br></br> Nieliczne okazałe groby z tych czasów odkryte w basenie Morza Bałtyckiego, a zwłaszcza na Pomorzu, wydają się odzwierciedlać wydarzenia czasu wojen markomańskich i bezpośrednio po nich. Wydarzenia związane z tymi wojnami markomańskimi zmieniły w decydujący sposób polityczną topografię Germania magna. Powstały nowe ośrodki bogactwa i władzy, zaczęła się zmieniać struktura osadnicza, rozbudowano ponadregionalne sieci komunikacyjne elit, wyłoniły się nowe ponadplemienne koalicje. Z tych nowych warunków skorzystały m.in. społeczności północnej części Europy Środkowej i południowej Skandynawii, co odzwierciedla wzmożony napływ importów rzymskich na te tereny. Często docierały one z prowincji położonych nad środkowym Dunajem, przy czym starsze kontakty nie uległy zerwaniu, np. z Nadrenią. Oba te kierunki kontaktów zdają się znajdować swój indywidualny wyraz w naczyniach szklanych z obiektu 1793 w Czarnówku na Pomorzu Wschodnim.
In 2015, two unique Roman glass vessels were discovered in Czarnówko, East Pomerania. The site – a large cemetery of more than 2,000 graves from the Late Pre-Roman Period and the Roman Period – is located on a fluvial terrace of the Łeba River near Lębork, about 25 km from the current Baltic Sea coast (Fig. 1). <br></br> In addition to averagely or poorly furnished cremation and inhumation graves, the site yielded several Wielbark culture features, which can be described as “princely” due to their rich grave goods. One of them is feature 1793 – a grave with an inhumation burial placed in a log coffin. The feature was located directly under a building whose concrete bedplate covered and, ironically, protected the grave itself, even though the uppermost layers of its fill were proba-bly destroyed during construction works. The preserved top level of the grave was uncovered at a depth of about 40−50 cm below the present-day ground level. Oriented along the N-S axis, the burial pit was disturbed by an ancient secondary cut, which almost completely destroyed its central and southern parts. Pottery fragments, a copper-alloy brooch, several glass and amber beads, a clay spindle whorl and a copper-alloy needle/pin fragment, as well as a small cluster of cremated human bones (possibly female) were found in the cut; at the bottom of the pit, a three-layer antler comb and another spindle whorl lay on the edge of a log coffin. The cut was piled with three large boulders and a dozen smaller stones, which may have originally been located in the upper layers of the fill of the grave pit proper (Fig. 2:A–C). <br></br> The two glass vessels – the footed beaker and the fish-shaped bottle – were uncovered in the intact northern part of the grave pit. Two hand-made clay ves-sels were standing nearby, while a silver brooch and several glass and amber beads were lying to the South. Fragments of tooth enamel discovered in situ indicate that the body was oriented with its head to the north (Fig. 2:D). <br></br> The vessels from feature 1793 are exceptional finds, not only because of their quality and the rarity of similar wares, but also due to the fact that they are the first vessels of their type discovered in central and northern European Barbaricum. <br></br> The footed glass beaker of Isings type 86 (Fig. 3) was made using the free-blowing technique. The colourless, originally transparent, glass has hazed as a re-sult of chemical soil processes. The edge is everted, and the nearly cylindrical body tapers downward. The body of the vessel is encircled under the rim by a thread of semi-transparent blue glass. The main decoration is a frieze of six white (opaque) and six blue (semi-transparent) applications in the shape of water birds, made of flattened glass pieces arranged in diagonal rows (blue and white by turns). The birds were flattened using a tool with chequered surface. Under the frieze, there is a row of four ornaments – three blue and one white – of wavy thread. The vessel measures 22.4 cm in height, 9.0 cm in rim diameter and 7.3 cm in foot diameter; it has a capacity of about 1.0−1.1 l. <br></br> The second vessel is a fish-shaped bottle of Isings type 95a (Fig. 4), also made using the free-blowing technique. The glass is light green, translucent, with lines of small air bubbles here and there. The tail of the fish, made by flattening the glass with tongs or a similar tool, is slightly curved upward. Slight primary chipping of the glass near the hole in the round fish mouth is, aside from the missing tip of the fifth tooth of the dorsal fin, the only damage sustained by the vessel. White wavy threads of opaque glass (three on the left, four on the right) represent gills. The same glass was used to make the long dorsal fin and small pectoral, ventral and anal fins, while the eyes in the form of hemispherical knobs were shaped from spirally mixed transparent blue glass and opaque red glass. The length of the vessel is 22.3 cm, the greatest width is 5.8 cm, the height (without fins) is 6.7 cm. The artefact weighs 129 g and has a capacity of about 225 ml. <br></br> Both vessels are decorated with overlayed glass threads, which attributes them to the large group of so-called snake-thread glass (Germ. Schlangenfadengläser). In Poland, this group is most often represented by cups of Eggers type 189. It is assumed that the technique of snake-thread decoration originated in the East, from where it was borrowed in the late 2nd or early 3rd century CE by glassmakers operating in the West. Snake-thread glass vessels from the (south-)eastern Mediterranean region are usually colourless or greenish, with applied elements of the same colour as the base glass. The second group of snake-thread glasses comes from the province of Germania inferior, where they evolved from colourless vessels decorated with likewise colourless threads to colourless vessels adorned with coloured threads; the threads were often notched. The third group of snake-thread vessels consists of glasses from Pannonia (Fig. 13). The base glass and applied decorations of vessels from this group are often colourless or greenish, however, blue and white threads can also occur. Finds from Pannonia are mainly dated to the first half of the 3rd century CE. <br></br> It is this last group that yields the best counterparts of the depictions of birds on the Czarnówko beaker, which belongs to the so-called flower and bird group (Fig. 8). Likewise, the chequerboard-shaped imprint visible on the vessel in question is considered to be one of the characteristic features of Pannonian glassware of the flower and bird group. Fragments of glass with colourless birds with imprints of the so-called honeycomb pattern are known from Carnun-tum (Petronell-Carnuntum, Austria); fragments of light green and white glass, in one case with a blue bird (all with a honeycomb motif), come from Intercisa (Dunaújváros, Hungary), and a fragment of colourless glass with an opaque blue bird with a flat surface was found in Brigetio (Komárom-Szőny, Hungary). Nota bene, beakers are in fact the only Pannonian vessels featuring depictions of birds. Finally, decoration of blue threads, such as the one on the lower frieze of the Czarnówko beaker, is also known from Pannonia. Thus, we can assume that this vessel is most likely of Pannonian provenance. <br></br> The bottle described above is one of the best-preserved fish-shaped vessels in the world. Similar bottles, varying in shape and detail, are scattered through-out the Roman Empire, but only one is more or less accurately dated (from the cemetery by Luxemburger Straße in Cologne, grave 60), although the closed nature of that assemblage is not at all certain. Two more vessels of the same type come from Cologne. Unlike the Czarnówko fish, however, the Cologne ves-sels were made in such a way that they could stand on their own (Fig. 11). It is assumed that they are perfume bottles, and most likely this was also the original function of the Czarnówko vessel. With the Cologne “fish” as its closest stylistic counterparts, the artefact in question was most likely also made in the province of Germania inferior, in or around Cologne. <br></br> Judging by the size of the marks left by the log coffin, the location of the tooth fragments, the composition of the grave goods, and the identification of the cremated bones from the fill of the burial pit as most likely female, we can conclude that a girl or young woman of high social status was buried in the Czar-nówko grave. An analysis of the grave contents, the two brooches in particular, makes it possible to precisely date the burial and thus the two glass vessels. The silver brooch, decorated with gilded silver foil and silver beaded wire, has a knee-shaped bow, a prominent crest on the head and a high catch-plate (Fig. 6:6). It corresponds to Almgren type 132, although, due to its unique nature, this jewellery piece does not find direct morphological analogies. Nevertheless, sever-al similarly richly decorated brooches of this type, made of copper alloys or, less frequently, silver and iron, are known from the Wielbark Culture area (Fig. 12). They all come from assemblages from phase B2/C1−C1a. The second brooch is a “plain” copper-alloy fibula with a high catch-plate, most resembling Almgren types 193 and 202 (Fig. 6:7). Similar brooches are also commonly found in the Wielbark Culture area during phase B2/C1−C1a. The miniature beads of opaque orange glass of type TM53, tubular beads of transparent colourless glass with spiral threads of opaque white and red glass of type TM304z, mosaic beads of type TM366, tubular beads with a hexagonal cross-section of opaque blue glass of type Lind 16 and, possibly, large spherical beads of transparent green glass of type TM13 (Fig. 7:8) should also be dated to the phase in question at the earliest. Finally, the three-layer antler comb (Fig. 7:9) is, by definition, of “purely” late Roman provenance. The remaining artefacts have features of either poor chronological value (glass and amber beads of type TM 182, biconi-cal beads of type TM IV, barrel-shaped amber beads of type TM392, clay bowls of type XbA, beakers of type XIIIB, small vases of type XIV; Fig. 5, 7:8) or no such value at all (copper-alloy needle/pin, spindle whorls; Fig. 7:10.11).Therefore, we ultimately believe that the burial from Czarnówko feature 1793 can be confidently dated to stage C1a of the Late Roman Period, i.e., the last two decades of the 2nd century or the very beginning of the 3rd century CE. The few similarly dated stately graves discovered in the Baltic Sea basin, especially in Pomerania, seem to be a reflection of the events of the Marcomanni wars and the period immediately after them. As a result of these happenings, the political topography of Germania magna underwent a decisive transfor-mation, with the rise of new centres of wealth and power, changes to the settlement structure, expansion of supra-regional elite communication networks and emergence of new supra-tribal coalitions. Among others, these new conditions benefited the communities of northern Central Europe and southern Scandi-navia, as reflected in the increased influx of Roman imports to these areas. The items often arrived from the provinces along the Middle Danube River. At the same time, older contacts, such as with the Rhineland, remained intact. Both these directions of contact seem to find their individual expression in the glass vessels from feature 1793 at Czarnówko, East Pomerania. - Źródło:
-
Wiadomości Archeologiczne; 2022, LXXIII, 73; 131-156
0043-5082 - Pojawia się w:
- Wiadomości Archeologiczne
- Dostawca treści:
- Biblioteka Nauki
Artykuł