The sources regarding modern parishes record groups of people managing and supporting these centres. These were ministrii ecclesiae, that is priests and their auxiliary personnel. The priests – ministri sacramentorum – played the most important role in a parish; their work, however, extended beyond religious and pastoral duties. As far as laypeople are concerned, they assisted priests in parish work. They were sacristans, teachers, cantors, organists, organ pumpers, bell-ringers, gravediggers, midwives and altar servers.
The article presents the sources providing information on the groups mentioned above. The archival material that is analysed concerns the diocese of Włocławek in the pre-partition period. The most important and significant sources are the records of canonical visits, containing a great amount of information about the people involved in parish life. These records are not entirely consistent: they do not always include all parishes of the diocese, and above all, they differ in the scope of information, as they were produced on the basis of various questionnaires. Nevertheless, the ones containing a great number of details are invaluable sources for research on the parish clergy and their auxiliary personnel.
Other sources useful for research on the parish clergy are the records produced by consistory and episcopal offices. In the latter case, these are the books of episcopal pontifical duties, which, especially the ones of holy orders, are particularly significant for research purposes. In addition, register books constitute an exceptional source of information (although rather of an auxiliary nature) for prosopographical research on the clergy and the people who helped them. Parish offices created registers systematically from the Council of Trent onwards. Consequently, the continuity of the documentation enables a comprehensive description of the subject under study.
In addition, one can learn a lot about the clergy and parish auxiliary personnel from other types of sources: the records of colleges and theological seminaries, monastic books of the deceased, the description of churches and parishes provided by various authors, chapter records, diocesan schematisms (appearing at the end of the eigthteenth century), and secular records such as books from municipal offices.
Źródła dotyczące nowożytnych parafii odnotowują grupy ludzi zarządzających i wspomagających działanie tych ośrodków. Byli to ministrii ecclesiae, czyli duchowieństwo i wspomagający ich personel pomocniczy, czyli służba kościelna. Ci pierwsi to ministri sacramentorum. Spełniali najistotniejszą rolę w parafii, choć w badanym okresie mogła ona wykraczała ona poza granice ścisłej obsługi religijnej i duszpasterskiej. Z kolei świeccy pełnili funkcje pomocnicze wspomagając duchowieństwo w różnorodnych zadaniach wykonywanych w parafii. Byli to zatem zakrystianie, nauczyciele, kantorzy, organiści, kalikanci, dzwonnicy, grabarze, ale też położne czy ministranci.
W artykule zostały przedstawione źródła, z których czerpać można wiedzę na temat wspomnianych wyżej grup. Zostało to ukazane na przykładzie materiałów archiwalnych dotyczących przedrozbiorowej diecezji włocławskiej. Do najciekawszych i najważniejszych źródeł, zawierających najwięcej informacji o ludziach zaangażowanych w życie parafii należą akta wizytacji kanonicznych. Nie są one całkowicie jednorodne. Nie zawsze obejmują wszystkie parafie diecezji, ale nade wszystko mają różny zakres informacyjny, bo tworzono je o różne kwestionariusze pytań. Niemniej te najpełniejsze informacyjnie są znakomitym źródłem do badań nad duchowieństwem parafialnym i służbą kościelną.
Do badań zwłaszcza nad duchowieństwem parafialnym przydatne są księgi wpisów powstałe w urzędach konsystorskich, ale także te pochodzące z kancelarii biskupiej. W tym przypadku szczególną wartość poznawczą mają księgi biskupich czynności pontyfikalnych, zwłaszcza zaś księgi święceń duchownych. Wyjątkowym źródłem informacji do badań prozopograficznych, choć w perspektywie studiów nad duchowieństwem i służbą kościelną raczej o charakterze pomocniczym, są księgi metrykalne. Kancelarie parafialne tworzyły je w miarę systematycznie począwszy od Soboru Trydenckiego. Dzięki temu możliwe jest uzyskanie dynamiki opisu, jeśli zachowana jest systematyczność i ciągłość tej dokumentacji.
Poza tym wiedzę o duchowieństwie i służbie parafialnej czerpać należy z wielu innych rodzajów źródeł: metryk kolegiów i seminariów, klasztornych ksiąg zmarłych, opisów kościołów i parafii sporządzanych przez różnych autorów, akt kapitulnych, pojawiających się pod koniec XVIII wieku schematyzmów diecezjalnych, ale także w aktach o proweniencji świeckiej, jak np. księgach z kancelarii miejskich.
