Contra spem spero. Spotkania Herlinga z Szałamowem

Artykuł stanowi próbę całościowego, syntetycznego opisu stosunku Gustawa Herlinga-Grudzińskiego(1919–2000) – wielkiego polskiego pisarza na emigracji, w przeszłości (1940–1942) więźnia stalinowskich łagrów, a potem autora Innego Świata (1951) – do twórczościWarłama Szałamowa (1907–1982), wybitnego pisarza rosyjskiego, tworzącego w ZSRR, wcześniej(1929–1931; 1937–1951) długoletniego więźnia sowieckich łagrów. Szałamow jest przedewszystkim znany jako autor genialnych, acz niezwykle mrocznych Opowiadań kołymskich(pisane w 1954–1962, publikowane od 1966–1967), autobiograficznych, ale głównie opisującychkondycję człowieka pierwszej połowy XX wieku w warunkach skrajnie nieludzkich. Czytającgorliwie Szałamowa od początku lat 70. aż do końca życia, Herling poszukiwał u tegorosyjskiego pobratymca (którego znał oczywiście jedynie z lektury), odpowiedzi zarównona pytania o znaczeniu historycznym, jak i te o wymiarze metafizycznym. Z jednej strony,postawa i twórczość ludzi jak Szałamow była dlań dowodem na istnienie „innej Rosji”,niejako „źródła podziemnego” w procesie nieuchronnego, jak wierzył Herling, wyzwalaniaEuropy Wschodniej i Środkowej z jarzma komunizmu. Z drugiej wszak strony, polski pisarznie przyjmował skrajnie pesymistycznego obrazu świata i człowieka Szałamowa, wierzącgorąco, iż w każdej istocie ludzkiej istnieje – mówiąc językiem Franza Kafki – „twarde jądro”,którego nie jest w stanie wykorzenić najbardziej nieludzki ustrój. Nie potrafiły tegodokonać ani nazizm, ani komunizm, określane przez Herlinga mianem „braci-bliźniaków”.Polski pisarz uznawał ostatecznie Szałamowa – dodajmy, iż przekonanego ateistę – za osobęświętą, obok notabene takich arcyważnych dla Europy postaci, jak ojciec Maksymilan Kolbe,Janusz Korczak, Albert Camus czy Franz Kafka.