The article is an attempt to characterize the Sybir (Siberian exile) myth which is present in the collective memory of the Poles in the nineteenth and twentieth centuries. It also seeks to identify the essential components of the myth. In this approach, the article fits into a broader study on the mythologization of the past and its presence in various historical and modern contexts. These aspects, as well as the concept of the culture of remembrance by Krzysztof Pomian, provide the methodological assumptions for this research. The article outlines the Sybir myth, with the experiences of the Poles exiled to Siberia in the nineteenth century and the fate of the repressed in the 1940s as the points of reference. The article also points out that the Sybir myth, understood as a kind of “place of remembrance” of the Poles in the nineteenth and twentieth centuries, was constructed by a number of factors: the literary works of Polish romantics, the works of painters (e.g. A. Sochaczewski), the nineteenth-century diary literature, which played a crucial role (e.g. J. Glaubicz Sabinski, E. Felinska, A. Januszkiewicz, G. Zielinski, A. Giller, and many others), and historiography, with the works of historians such as Z. Librowicz and M. Janik. Their historical and recollective creations constructed the image of Siberia as “the land of the accursed”, “the land of silence and horror”, and “the icy hell”. An important role in the construction of the Sybir myth was also played by the Polish nineteenth-century explorers of Siberia, including B. Dybowski, J. Czerski, and A. Czekanowski, discussed in a separate part of the article. The article thus focuses on the characteristics of the nineteenth-century Sybir myth, with a broader reference to the experiences of the Poles under Russian repression during the World War II, and contemporary images of the fate of the Poles in Siberia, which are today epitomized in the Sybir Memorial Museum (Muzeum Pamięci Sybiru) in Bialystok.
Celem badań podjętych w artykule jest próba charakterystyki mitu Sybiru obecnego w wyobrażeniach zbiorowych Polaków na przestrzeni XIX–XX w. oraz wytypowania jego zasadniczych komponentów. W takim ujęciu problematyka niniejszego tekstu wpisuje się w szersze studia dotyczące zagadnienia mitologizacji przeszłości i jej funkcjonowania w różnych kontekstach historycznych oraz we współczesności. Na tych aspektach, jak również na koncepcji kultury pamięci Krzysztofa Pomiana, oparte zostały założenia metodologiczne niniejszych badań. Podstawę dla tych rozważań stanowi mit Sybiru, dla którego punktem odniesienia są doświadczenia Polaków na zesłaniu na Syberii w XIX w. oraz losy represjonowanych w latach czterdziestych XX w. W artykule zwrócono więc uwagę na to, że mit Sybiru, rozumiany jako swoiste „miejsce pamięci” Polaków w XIX i XX w., konstruowany był przez wiele czynników. Obok twórczości literackiej polskich romantyków oraz dzieł artystów malarzy (np. A. Sochaczewskiego) zasadniczą rolę odegrała XIX-wieczna literatura pamiętnikarska (np. J. Glaubicz Sabińskiego, E. Felińskiej, A. Januszkiewicza, G. Zielińskiego, A. Gillera i wielu innych) oraz historiografia z dziełami takich historyków, jak Z. Librowicz i M. Janik. To w ich twórczości historycznej i wspomnieniowej utrwalił się przekaz wyobrażeniowy Syberii, m.in. jako „ziemi przeklętej”, „ziemi milczenia i zgrozy” oraz „lodowego piekła”, które w konsekwencji konstruowały wyobrażeniowy przekaz Sybiru. Istotną rolę w tworzeniu mitu Sybiru odegrali także polscy XIX-wieczni badacze Syberii, m.in.: B. Dybowski, J. Czerski i A. Czekanowski, którym poświęcono odrębne miejsce. W artykule uwagę skoncentrowano więc przede wszystkim na charakterystyce XIX-wiecznego mitu Sybiru, przy szerszym odwołaniu się do przykładów doświadczeń Polaków z okresu rosyjskich represji z lat II wojny światowej oraz współczesnych wyobrażeń na temat losów Polaków na Syberii, czego uosobieniem jest dzisiaj idea Muzeum Pamięci Sybiru w Białymstoku.
