Od idei homo sovieticus do mentalności folwarcznej Polaków. O używaniu przeszłości w dyskursie socjologicznym i publicznym

Naukowe analizy pełnią funkcje społeczne jako ważny głos w debacie publicznej. W Polsce bliskość dyskursu akademickiego i publicznego umacnia jeszcze tradycja obywatelskich zadań intelektualistów. Głos socjologów włącza się w polski dyskurs publiczny dotyczący wizji rozwoju społecznego, kształtu przyszłości i dróg prowadzących do niej. Ważne jest oddziaływanie na tożsamość społeczną przez wpływ na imaginaria społeczne, kształtowanie wspólnego języka i sposoby myślenia o polskim społeczeństwie. Zmiana społeczna po 1989 r. wywołała potrzebę stworzenia nowych narracji do opisania powstającej rzeczywistości. Jednocześnie postawiła problem rewizji dotychczasowego sposobu rozumienia przeszłości. Istnieje bowiem ścisły związek między diagnozami teraźniejszości i wizjami przyszłości a obrazami historii.Przedmiotem niniejszej analizy są reinterpretacje historii, jakie socjologowie wnoszą do debaty publicznej. Przyczyny utrudnień procesów modernizacyjnych często umieszczają w przeszłości. Są to zwykle obciążenia mentalne, takie jak trwałość nastawień ukształtowanych w czasach socjalizmu czy identyfikowanie mentalności folwarcznej jako czynnego reliktu czasów pańszczyźnianych. Odradza się też nurt badań nad dziejami polskiej inteligencji. Interpretacje historii w analizach socjologów są częścią diagnozy polskiej współczesności. Praca nad przeszłością pełni w nich różne funkcje, m.in. legitymizuje porządek społeczny lub uzasadnia przyjmowane wizje rozwoju. Może też być zastępczym wyjaśnieniem, unikającym analizy głębszych przyczyn strukturalnych. Jednak rozwijają się także studia, które dość oryginalnie przeformułowują wątki historyczne i zawierają duży potencjał eksplanacyjny.