W stronę niepolitycznej emancypacji – pytanie o podmiotowość w warunkach neoliberalnej dominacji

In this paper the author examines some of the theories of subjectivity that are influential in contemporary pedagogy. They are analyzed in connection with theories of emancipation that are grounded in different concepts of subjectivity. In author’s opinion, contemporary pedagogy needs to formulate a theory of emancipation through education that aims to satisfy the need for a just society and equal opportunity. Concept of emancipation prevalent in Polish pedagogy is grounded in the humanistic psychology and, as author argues, is unable to account for the transformative character of the category of emancipation. In consequence it is used in legitimizing social exclusion rather than in promoting inclusion. The concept of subjectivity formulated within the humanistic psychology is not able to assert itself against the dominant economic rationality, within which the rational and self-actualizing subject is conceptualized as “human capital”. The theories of emancipation that originate from this concept can not explain human oppression as an effect of structural determinations, shifting the “guilt” (responsibility for being oppressed) to the individuals themselves. A typical instance of such “privatization of responsibility“ can be seen in the figure of homo sovieticus, which is used to explain social marginalization, common in the transforming economy as an effect of the personal deficiencies of marginalized individuals.

W artykule podejmuję refleksję nad wybranymi teoriami podmiotowości, wykorzystywanymi we współczesnym namyśle pedagogicznym. Zagadnienie jest o tyle istotne, o ile uznamy, że u podstaw podstawowej dla edukacji kategorii, jaką jest emancypacja, zawsze stoi określona forma podmiotu. Problemem współczesnej pedagogiki jest z kolei taka teoria emancypacji przez edukację, która w rzeczywisty sposób będzie realizowała potrzeby społeczeństwa sprawiedliwości i równych szans. Natomiast obecne w polskiej pedagogice teorie emancypacji ze względu na swoje ugruntowanie w koncepcjach podmiotowości, opartych na psychologii humanistycznej, tracą z założenia transformatywny charakter, legitymizując tym samym system społeczny oparty na wykluczeniu, a nie inkluzji. Podmiotowość wypracowana na gruncie humanistycznych pedagogii jest bezsilna w stosunku do dominującej współcześnie w wielu dziedzinach życia społecznego racjonalności ekonomicznej, w ramach której krytyczny, samosterowny, samokatualizujący podmiot zostaje określony mianem kapitału ludzkiego. W tej perspektywie podmiot humanistyczny wydaje się koniecznym rewersem podmiotu rynkowego. Natomiast teorie emancypacji ugruntowane w takiej wizji podmiotowości, zapoznają istotność warunków strukturalnych sytuacji zniewolenia, dokonując tym samym charakterystycznego przemieszczenia odpowiedzialności za zniewolenie na samą jednostkę. Przykładem mechanizmu prywatyzacji odpowiedzialności za zniewolenie jest wykorzystywana często w naukach społecznych figura homo sovieticus, mająca za zadanie eksplikację przyczyn niedostosowania wykluczanych tym samym grup społecznych do systemu neoliberalnego