Wartościowanie uniwersalne i ideologiczne –pojęcie i rola ideologemu na przykładzie wybranych nominacji dotyczących Stalina w sowieckim dyskursie ideologicznym

In the Soviet totalitarian discourse there are two intertwined types of the axiological scale: universal and ideological valuation. A reliable analysis of a discourse of this kind requires a precise separation of the two types. One of the effective analytical tools may be the concept of the ideologeme. This paper attempts to define it and to present a method of verifying the “ideological” character of communicative acts by pairing them according to the principle of axiological polarity within antagonistic discourses. Instead of treating the ideologeme (or more precisely: an implementation of the ideologeme) as a unit “referring” or “related” to the ideological area, it is worth to consider defining it as a unit distinctive in a given ideology (or political gnosis). Implementations of ideologemes are always marked axiomatically. In conditions of familiar discourse they will always involve positive values, while as parts of an antagonistic discourse, these values will be negative. This assumption may facilitate a move away from intuitive identification of textual implementation of concepts of this type, or, at least, will be useful as a starting point for a procedure verifying the researcher’s intuition. The ideologemic character of a textual unit can be established on the basis of a specially prepared test that juxtaposes two implementations presenting opposite values within ideological oppositional discourses.

W sowieckim dyskursie totalitarnym funkcjonują dwa splecione ze sobą typy skali aksjologicznej – wartościowanie uniwersalne i ideologiczne. Rzetelna analiza tego typu dyskursu wymaga możliwie precyzyjnego oddzielenia tych dwóch typów wartościowania. Jednym ze skutecznych narzędzi analitycznych może być w tym przypadku pojęcie ideologemu. Artykuł jest próbą jego doprecyzowania oraz prezentacji metody weryfikującej „ideologiczny” charakter badanychkomunikatówpoprzezichzestawianienazasadziebiegunowościaksjologicznej w ramach dyskursów antagonistycznych. Zamiast traktować ideologem (precyzyjniej: realizację ideologemu) jako jednostkę „odsyłającą” czy „związaną” ze sferą ideologiczną, warto zastanowić się nad zdefiniowaniem go jako jednostki dystynktywnej dla danej ideologii (lub gnozy politycznej). Realizacje ideologemów są zawsze aksjologicznie nacechowane. W warunkach rodzimego dyskursu będą zawsze wartościować pozytywnie, zaś w ramach dyskursu ideologii antagonistycznej – negatywnie. Być może jest to założenie, które umożliwi ucieczkę od intuicyjnego identyfikowania realizacji tekstowych pojęć tego typu lub przynajmniej będzie użyteczne jako punkt wyjścia procedury weryfikującej intuicję badacza. Na podstawie odpowiednio skonstruowanego testu polegającego na zestawieniu dwóch przeciwstawnie wartościujących realizacji w ramach ideologicznych dyskursów opozycyjnych można wnioskować o ideologemowym charakterze badanej jednostki tekstowej.