W pracy zanalizowano wyniki badań nad skutkami geomorfologicznymi
i hydrologicznymi prac regulacyjnych i melioracyjnych, podjętych
w dolinie Nidy około 45 lat temu. Stwierdzono pozytywne i negatywne
skutki tych zabiegów, te ostatnie odnoszą się m.in. do wzrostu
zagrożenia powodziowego na około połowie badanego obszaru. Głównym
celem pracy jest wskazanie sposobu zmniejszenia ryzyka powodzi, możliwego
do zastosowania w dolinie tej rzeki objętej ochroną jako park
krajobrazowy i należącej do sieci korytarzy ekologicznych o randze krajowej.
Rzeka Nida, od połączenia Czarnej Nidy z Białą Nidą, miała
przed regulacją na całej długości meandrowy bieg i minimalny spadek,
dlatego cechowała się długotrwałym stagnowaniem wody na równinie
zalewowej podczas powodzi. Celem prac regulacyjnych i melioracyjnych
miało być zmniejszenie ryzyka powodzi, przyspieszenie odpływu wód
powodziowych i częściowe osuszenie dna doliny, użytkowanej wyłącznie
jako łąki i pastwiska (rys. 1). Wzdłuż anastomozujących odcinków rzeki,
cechujących się cyklicznie zachodzącą awulsją koryta – np. koło Umianowic,
występowały rozległe obszary wodno-błotne (rys. 2). W wyniku
prac regulacyjnych, które objęły górną połowę rzeki i systematycznie
posuwały się z jej biegiem, zachodziło wypłycanie koryta poniżej odcinków
rzeki z korytem pogłębianym. Proces ten został udokumentowany
przez zmiany minimalnych rocznych stanów wody i przepływu pełnokorytowego
w rzece w trzech posterunkach wodowskazowych (rys. 3).
W górnym odcinku rzeki reprezentowanym przez posterunek w Brzegach
o najwcześniej rozpoczętym skracaniu koryta, od około 1960 r. zaznacza
się tendencja do jego pogłębiania. Poniżej zachodziło wypłycanie
koryta Nidy, jednak w wyniku regulacji postępującej w dół rzeki rozpoczął
się proces przeciwny – pogłębianie koryta. W efekcie odcinek Nidy
z wypłycanym korytem przemieszczał się z jej biegiem. W latach 90. XX w. regulacja Nidy została wstrzymana. Do tego czasu pogłębianie koryta
rzeki zbliżyło się do Pińczowa. Wzdłuż dalszego biegu rzeki, od okolic
Pińczowa, koryto zostało znacznie wypłycone. Wskazuje na to analiza
morfometrii koryta, a także porównanie aktualnej głębokości koryta
rzeki ze starorzeczami i odciętymi jej odnogami (rys. 4). Górny, pogłębiony
odcinek koryta Nidy cechuje się niewielkim zagrożeniem powodziowym,
na co wskazuje krótki czas występowania ponadpełnokorytowych
stanów wody (posterunek w Brzegach). W okolicach Pińczowa,
gdzie w ostatnich 45 latach zachodziło na przemian wypłycanie i pogłębianie
koryta Nidy, czas występowania takich stanów wody w rzece ulegał
dużym zmianom. Jednak od ponad 10 lat obserwuje się systematyczny
wzrost zagrożenia powodziowego w dolinie Nidy w okolicach
Pińczowa (rys. 5). Poniżej tego miasta sytuacja jest pod tym względem,
biorąc pod uwagę całą dolinę, najgroźniejsza i będzie się pogarszać, gdyż
odcinek rzeki z najbardziej wypłyconym korytem będzie się systematycznie
przemieszczać z jej biegiem. Z kolei na wyjątkowo długotrwały
czas występowania ponadpełnokorytowych stanów wody w dolnym biegu
rzeki w okolicach Wiślicy, w dużym stopniu wpływa efekt cofki wód z
koryta Wisły. Za skuteczny sposób zmniejszenia ryzyka powodzi lub
choćby prowadzący do zahamowania tego zjawiska w dolinie Nidy od
okolic Pińczowa do ujścia rzeki, który może być zaakceptowany przez
władze Zespołu Świętokrzyskich i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych,
należy uznać rewitalizację największego kompleksu wodnobłotnego
w dolinie tej rzeki w okolicach Umianowic. Jeżeli ten obszar
będzie ponownie spełniać rolę efektywnego akumulatora wód powodziowych
i osadów rzecznych, to proces wypłycania koryta Nidy w jej
dalszym biegu zostanie zahamowany, a w przyszłości może być zastąpiony
przez powolne wcinanie się rzeki w podłoże, co zaowocuje skróceniem
czasu zatapiania równiny zalewowej.
The paper summarises research into the geomorphological and hydrological effects
of river training and improvement measures taken 45 years ago in the Nida
valley. Positive and negative effects were identified, the latter including an increased
flood exposure in half of the study area. The study aimed to find a feasible solution
that would mitigate the flood risk. The valley is protected as a landscape park and
belongs to a network of environmental corridors of national importance. Prior to the
training measures, the River Nida, down from the confluence of the Czarna Nida and
Biała Nida, ran in an entirely meandering channel with a minimal gradient causing long-term stagnation of the floodwater in the floodplain. The training and melioration
measures were aimed at mitigating the flood risk, accelerating flood water drainage
and draining part of the valley that had been used solely as meadows and pastures
(Fig. 1). Vast wet marsh areas prone to cyclical channel avulsion were predominant
along the braided reaches, such as near Umianowice (Fig. 2). As the engineering
project started in the upper river course and continued downstream, the channel
reaches directly below the newly deepened reaches became shallower. The process
was documented by records of minimum annual water levels and bankfull discharges
measured at three water gauges (Fig. 3). Measurements at the water gauge at Brzegi
in the upper course, the first to undergo the training measures, indicate a deepening
trend from ca. 1960 onwards. Downstream the channel initially began to get shallower,
but the trend was fully reversed as the engineering project continued. This
pattern of the shallowing channel reach travelling downstream continued until the
project was halted near the town of Pińczów in the 1990s. Below the town the channel
has become much more shallow, as was indicated during an analysis of its morphometry
and a comparison of depths with those in oxbow lakes and cut off branches
(Fig. 4). The deepened channel upstream is exposed to just minor flood risk, as indicated
by short durations of over bankfull water stages (the Brzegi gauge). While the
channel near Pińczów, with its alternating periods of deepening and shallowing,
experienced a wide variation in the duration of such water level periods during the
last 45 years, the flood risk has been consistently increasing during the last ten years
(Fig. 5). Downstream of the town the flood risk is greater than anywhere else in the
valley and it is bound to continue to grow as the shallowed channel zone will travel
further down the river. Further downstream, near Wiślica, the Nida’s particularly
long periods of over bankfull water stages are a result of the backwater effect from
the confluence with the River Vistula. There is one way to effectively mitigate or at
least to halt the increase of the flood risk in the Nida valley between Pińczów and the
confluence that would also be acceptable to the authorities of the local Landscape
Parks (Zespół Świętokrzyskich i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych). This is to
revitalise the largest wet marsh area in the valley near Umianowice. As soon as this
area can resume its role as an effective retention zone for flood water and bedload,
the Nida channel shallowing process will stop and might possibly be replaced by
downcutting, thus shortening the floodplain flooding in the future.
