Mystères «blasphématoires» de Bardesane

Bardesane († 222) est le premier philosophe chrétien de la langue syriaque, visé par la critique d’Éphrem le Syrien († 373) comme hérétique. L’article part d’une expression insolite, utilisée par Éphrem pour décrire l’erreur bardesanite: «mystères blasphématoires». Derrière cette formule se cache une critique du polythéisme astral, présent dans la pensée de Bardesane de différentes manières. Après le terme «mystère», on découvre d’autres éléments apparentés à la religion orientale des Mages – l’idée de «Parole de la pensée» et les conceptions cosmologiques. Or, ces éléments-là, existent aussi dans la littérature chrétienne des Ier et IIe siècles et témoignent d’une rencontre féconde entre le jeune christianisme et le polythéisme astral, répandue sous des formes différentes dans la culture hellénistique et orientale, y compris le judaïsme. Ainsi la pensée chrétienne se forme dans un climat intellectuel et spirituel composé de la mystique juive, de l’héritage platonicien et du polythéisme astral. Les chrétiens syriaques, au contact des traditions religieuses de l’Orient perse, ont élaboré et conservé pendant longtemps des formes anciennes de théologie, considérées comme hérétiques. Le meilleur exemple de cette variété des interprétations du même motif, est l’idée de «l’univers en forme de croix» qui se rencontre parmi les gnostiques, chez les disciples de Bardesane, mais aussi chez les Pères tels Justin Martyr et Irénée de Lyon.

Bardesanes († 222) jest pierwszym filozofem chrześcijańskim języka syryjskiego, który w świetle krytyki Efrema Syryjczyka († 373) uchodzi za heretyka. Autorka wyjaśnia osobliwy frazeologizm używany przez Efrema Syryjczyka na określenie błędu Bardesanesa: „bluźniercze sentencje”. Ta oryginalna formuła zawiera krytykę politeizmu astralnego, pod różnymi postaciami obecnego w myśli Bardesanesa. Sam termin „sentencja” wskazuje na treści mające związek z religią perskich Magów – zwłaszcza „werbalizacja myśli” i koncepty kosmologiczne. Tymczasem wspomniane figury semantyczne występują już w literaturze chrześcijańskiej I i II wieku; tu interpretowane są jako pozytywny wpływ młodego chrześcijaństwa na politeistyczny kult astralny, w różnych formach rozpowszechniony w kulturach hellenistycznych i wschodnich – również w judaizmie. Skutkiem tego pierwotna myśl chrześcijańska krystalizuje się w intelektualnym i duchowym klimacie mistyki żydowskiej, filozofii platońskiej i politeistycznego kultu astralnego. W kontekście spotkania z religijnymi tradycjami Persji chrześcijanie syryjscy sformułowali (i zachowali przez wieki) pierwotne formuły teologiczne – uważane później za heretyckie. Typowym przykładem nakładania się na siebie tematów religijnych i ich niezależnej interpretacji jest idea „wszechświata w formie krzyża”, którą często spotykamy wśród gnostyków, uczniów Bardesanesa, a zwłaszcza u Ojców Kościoła – Justyna Męczennika i Ireneusza z Lyonu.

Bardaisan († 222) is the first Syrian language Christian philosopher who, in the light of the criticism of Ephrem the Syrian († 373), is considered a heretic. The present author explains the peculiar phraseme used by Ephrem the Syrian to indicate Bardaisan’s error: the “blasphemous hymns.” This original formula contains criticism of astral polytheism, in various forms present in Bardaisan’s thoughts. The term “hymn” itself indicates the content in connection with the religion of the Persian Magi – especially the “verbalisation of thought” and the cosmological concepts. Meanwhile, the mentioned semantic figures occur already in Christian literature of the 1st and 2nd century; in this essay they shall be construed as a positive influence on the young Christian polytheistic astral worship, prevalent in various forms in Hellenistic and Eastern cultures – even in Judaism. As a result, the original Christian thought crystallised itself in the intellectual and spiritual climate of Jewish mysticism, Platonic philosophy and polytheistic astral worship. In the context of encounters with Persian religious traditions the Syrian Christians formulated (and preserved for centuries) the original theological formulas – later considered heretical. A typical example of the overlap of religious subjects and their independent interpretation is the idea of “the universe in the form of a cross,” which we may often discover among the Gnostics, Bardaisan’s students, and especially among the Church’s Fathers: Justin Martyr and Irenaeus of Lyons.