Ksiądz dr Kazimierz Wójtowicz CR (1945-), krakowski poeta, teolog literatury,
zmartwychwstaniec – jest postacią od ponad czterdziestu lat obecną w polskim
obiegu literackim. Należy do nurtu tzw. poezji kapłańskiej, lecz cokolwiek
miałoby to określenie znaczyć, nie oddaje ono rzeczywistości jego wierszy. Ostatnio
o. Wójtowicz wydał bardzo obszerny tom poetycki pt. Dookoła Emaus i dalej
(Wiersze niemal zebrane) (2012), w którym zawarł zdecydowaną większość
wszystkich swoich dotychczas publikowanych utworów poetyckich, pochodzących
z wielu tomów. Odnajdujemy tu teksty wierszy z kilkunastu zbiorków.
Już każdy z tych tomików wzięty z osobna, stanowi znaczące wydarzenie
artystyczne w polskim życiu literackim, szczególnie zaś w obiegu polskiej poezji
religijnej. Tomiki wierszy o. K. Wójtowicza CR z licznie tam obecną motywiką
religijną z pewnością zasługują na uwagę wyrobionego czytelnika, ponieważ są
zwykle przemyślane w zakresie treści, z pogłębioną refleksją teologiczną tego wybitnego
polskiego teologa literatury, bardzo precyzyjnie dopracowane co do formy
artystycznej, wysmakowane w układzie utworów i „dopieszczone” w niemal każdym
detalu. Dbałość o wysoki poziom merytoryczny tekstów idzie w parze z niesłychanie
bogatą wyobraźnią twórczą o. Kazimierza Wójtowicza, zaskakującego
czytelnika raz po raz niespotykanymi zestawieniami rzeczywistości ewangelicznej
(biblijnej) i współczesnego nam życia naszej cywilizacji. Ojciec Kazimierz ma iście
heurystyczną zdolność wynajdowania niesamowitych skojarzeń, niebanalnych
metafor, oryginalnych kontaminacji frazeologicznych, metonimii, oksymoronów.
Autor ten nie zadowala się tym, co już było dotąd powiedziane w poezji, lecz pracowicie
drąży materię słowa, materię rzeczywistości ludzkiej, wyrażaną przez
słowo.
W rzeczywistości świata przedstawionego w utworach poetyckich K. Wójtowicza
CR przebija troska o dyskretną obecność Słowa, delikatną pomoc Opatrzności
Bożej światu ludzkiemu. Twórca nie stroni od malowniczości krajobrazów,
opisów pięknej natury, sięga obficie po cytaty lub kryptocytaty biblijne, nawiązuje
do znanych (bardziej lub mniej) wątków kultury chrześcijańskiej. Język jego wierszy
jest zwarty, współczesny, przemawia do czytelnika konkretnością i zaciekawia niebywałymi skojarzeniami, odkryciami cudów dnia codziennego. Wychodząc od
motywów biblijnych dochodzi do życia współczesnego i zestawia ze sobą myśli
ewangeliczne z rzeczywistością zgoła im przeciwną, jaką niesie ze sobą współczesny
nam świat. Te zestawienia niebanalne budują świat przedstawiony, pozwalają
dookreślić miejsce człowieka w relacji z Bogiem w rozmaitych aspektach. Autor
ten nie stroni od trudnych tematów, czasem gorzkich i niewygodnych, uważając, że
człowiek należy oddać w pełni jego realności, wraz ze słabościami, grzechami,
upadkami, a zarazem ukazuje światło nawrócenia „połamanego” duchowo, zagubionego,
osamotnionego, skrzywdzonego czasem człowieka. Obok cieni pokazuje
także i blaski ludzkiego żywota. Jego wiersze z pewnością nie są „laurkami” na
cześć człowieka, lecz realistyczne spojrzenie poprzez piękne obrazy poetyckie na
rzeczywistość ludzką i Boską.
Twórczość o. Kazimierza Wójtowicza CR z pewnością czerpie z bogatych
źródeł duchowości zmartwychwstańczej, której nota bene jest on znakomitym
znawcą, jako autor bardzo wielu wytrawnych książek i artykułów, erudycyjnych
wypisów cytatów z dziejów swojego macierzystego zgromadzenia. Dostrzegam w
Wójtowiczowskiej poezji rys niejako ‘zmartwychwstańczy’ w tym sensie, w jakim
chciał widzieć człowieka założyciel Zmartwychwstańców – Bogdan Jański (1807-
1840) i poniekąd współzałożyciele zgromadzenia – o. Piotr Semenenko CR (1814-
1886) i o. Hieronim Kajsiewicz CR (1812-1873), którzy podchodzili do rzeczywistości
ludzkiej realistycznie, a zarazem niezwykle głęboko duchowo, akcentując
nawrócenie człowiecze z upadku, z grzechu ku Chrystusowi. Tak realistyczne i
zarazem głęboko metafizyczne, prześwietlone głęboką duchowością, delikatne i
wrażliwe, całościowe spojrzenie na człowieka obecne jest również w poezji Kazimierza
Wójtowicza CR, który jako zmartwychwstaniec uczynił owo zmartwychwstanie,
a raczej nieustanne zmartwychwstawanie, podnoszenie się z upadków
życiowaych, odkrywanie Boga w rzeczywistości wokół siebie na nawo, jak uczniowie
idący do Emaus, którym w pewnym decydującym opadają zasłony z oczu i
odkrywają na zasadzie „heureki” obecność Boga przy sobie.
Nie przypadkiem o. K.Wójtowicz CR nadał swojemu najważniejszemu
jak dotąd zbiorowi wierszy znaczący tytuł: Dookoła Emaus i dalej. Dla zrozumienia
Wójtowiczowskich wierszy istotna jest tu rzeczywistość ewangelicznej drogi z
Jerozolimy do Emaus, jaką odbywali zasmuceni i zatrwożeni uczniowie Jezusa
Chrystusa, którzy przeżywali Jego mękę i śmierć na krzyżu i zwątpili nawet w
pewnym momencie w Jego misję, którą postrzegali oni jako skończoną wraz ze
zgonem i złożeniem do grobu swego Mistrza z Nazaretu. Dopiero wraz ze stopniowym
wyjaśnieniem pism prorockich odnoszących się do Zbawiciela, przeżywają
oni nawrócenie, które kończy się rzeczywiście „nawróceniem”, tj. powróceniem,
realnym powrotem jeszcze tego samego dnia z Emaus do Jerozolimy i radosnym
odkryciem obecności zmartwychwstałego Boga-Człowieka na ziemi wśród ludzi,
istnieniem żywego Stwórcy, który jest, który był i który przychodzi, realnie przychodzi do swoich uczniów, tu: na symbolicznej, choć zarazem przecież realnej
kilkukilometrowej drodze do Emaus.
O. Kazimierz Wójtowicz CR nadał swojemu najważniejszemu i największemu
w sensie objętościowym (liczbowym), jak dotąd zbiorowi utworów poetyckich
tytuł dotyczący rzeczywistości istniejącej po zmartwychwstaniu Boga-
Człowieka, tj. realności niejako ‘Emausowej’ (Dookoła Emaus). Ponadto druga
część tytułu (i dalej) wskazuje na rzeczywistość eschatologiczną, sięgającą ‘dalej’,
niż ziemskie Emaus, dalej niż ziemska realność doczesna, w której antycypujemy
tylko stan doskonałości wiecznej (niebiańskiej, rajskiej, zbawionej, przebóstwionej).
W zasadzie w zwięzłej recenzji nie ma miejsca na szersze, pogłębione analizy
poszczególnych utworów, dlatego tylko sygnalizuje się ogólnie ważność tej swoistej,
w zasadzie ‘autoantologicznej’ książki poetyckiej o. Kazimierza Wójtowicza
CR, który sam dokonał wyboru własnych wierszy i dał do tej autoantologii to, co
chciał dać z pewnym zamiarem całościowej wizji człowieka i Boga ukazanej
oczami uduchowionego poety obdarzonego zarazem teologiczną erudycją, ludzką
wrażliwością i artystyczną wyobraźnią. Wysokoartystyczne dzieła poetyckie tego
autora dążą do ideału poezji czystej w rozumieniu ks. Henri Brémonda (1865-
1933), ukazując wielką paletę możliwości malowania życia słowem w kontekście
Słowa (Logosu).
Z jednej strony Dookoła Emaus i dalej odnosi się do aspektu czasowego
(doczesnego i wiecznego, który wykracza poza zwykłą, liniową chronologię), Z
drugiej strony można jednak tytuł Dookoła Emaus i dalej odnosić paradoksalnie do
aspektu przestrzennego, to znaczy do tej konkretnej miejscowości i coraz dalszych
okolic wokół Emaus. Przestrzennie ujmowane kolejne ‘koła’ (wszak występuje tu
zaimek dookoła w tytule książki), czyli kręgi, wytaczają kolejne obszary poetyckiej
penetracji o. K. Wójtowicza CR wokół punktu centralnego, umieszczonego w
geograficznej Palestynie / Izraelu – Ziemi Świętej. Można te wiersze układać retrospektywnie
kolejno zarówno według kryterium czasowego (według kolejności
następstwa wydarzeń w chronologii liniowej, jak wskazuje kalendarz świecki), jak i
według kryterium czasu wiecznego (kołowego, liturgicznego, zamkniętego pierwszym
dniem Adwentu a zakończonego Świętem Chrystusa Króla). Ponadto można
tę twórczość próbować retrospektywnie porządkować według kryterium przestrzennego
(geograficznego), rekonstruując nie tylko geografię realną (geografię
fizyczną), ale i geografię zbawienia, opisywanych przez autora różnych miejsc na
świecie stanowiących jakiś punkt odniesienia dla historii zbawienia rodzaju ludzkiego
oraz dla życia duchowego i materialnego poszczególnych bohaterów poetyckich
(lub podmiotu lirycznego).
Ciekawe zestawienie nazwy Emaus z rzeczywistością przestrzenną (krakowską),
w której od kilkudziesięciu lat zakorzeniony jest autor wierszy – o. Kazimierz
Wójtowicz CR – ujawnia fakt odniesienia się wtórnego do tzw. „odpustu
Emaus”, funkcjonującego zwyczajowo w Krakowie od kilku stuleci, wielkiego odbywającego się zawsze w pierwszy dzień po Wielkanocy (tj. w Poniedziałek
Wielkanocny) w klasztorze Sióstr Norbertanek na krakowskim Zwierzyńcu. To
także jakieś symboliczne, wtórne odniesienie się tytułu książki do rzeczywistości
„odpustu”, rozumianego tu bardziej jako odpuszczenie grzechów, win człowieczych
przez laskę Zmartwychwstałego Boga-Człowieka (znów zmartwychwstanie
jako motyw znaczący), a nie w sensie ludowego jarmarku ze świecidełkami (wymiar
merkantylny współczesnego świata, profanum), który próbuje zastąpić tę
rzeczywistość ważniejszą, duchową (wymiar religijny, zbawczy, wieczny, teofaniczny,
apokatastatyczny, sacrum, sanctum). Motywy Miłoszowskiej „cywilizacji
kupna i sprzedaży” pojawiają się niejako przy okazji w wierszach o. Kazimierza
Wójtowicza („giełda” etc.). W tym sensie – zupełnego odpustu grzechów i win –
Emaus krakowski wyznacza zupełnie inną perspektywę w możliwości uporządkowania
twórczości par excellence krakowskiego poety-kapłana, o. Wójtówicza
CR.
Próba wieloaspektowego odczytania tytułu książki Dookoła Emaus i dalej
natrafia co rusz, na jakieś nowe możliwości zrozumienia tytułowego przesłania
autorskiego. Zapewne nie wyczerpuje to wszystkich jego aspektów. Autor zawarł
w tytule książki różnorodne ślady pozwalające na odczytanie na nowo, w coraz to
inny sposób, niczym Cortazarowską „grę w klasy”, według rozmaitych kluczy,
według urozmaiconych kryteriów swojego dorobku poetyckiego. Tytuł tomiku sam
w sobie daje odbiorcy wiele dróg odczytania (wszak biblijny termin droga do
Emaus jaki pośrednio ewokowany jest przez książkę Dookoła Emaus i dalej) także
umożliwia różne sposoby wyjaśnienia fenomenu relacji mistrza i uczniów. ‘Droga’
oznacza także w Ewangelii (Nowym Testamencie) także ‘sposób’ życia, który jest
inny, nowy, odmienny niż ten dotychczasowy, co ma związek z nawróceniem,
powrotem do Boga-Człowieka, jedynego Zbawiciela rodzaju ludzkiego.
Książka podzielona jest na poszczególne rozdziały (części) autorstwa o. K.
Wójtowicza CR o następujących tytułach: Przedsłowie, Pierwopisy, W drodze,
Przypisy do ziemi, Odpisy nadziei, Przepisy na światło, Zapisy dłużnika, Wypisy nie
tylko pogodne, Napisy na piasku, Podpisy pod Przymierzem, Odpisy świadectwa,
Wpisy w Księgę, Spisy obietnic, Tryptyk papieski albo ostatnie dni Jana Pawła II,
Dopisy procentów, Rysopisy pielgrzymów, Brudnopisy pytlowane, Z nowych wierszy,
Z przekładów. Ponadto w skład książki Dookoła Emaus i dalej wchodzi posłowie
pt. Prawie posłowie, autorstwa ks. dra Stefana Radziszewskiego, składający
się z tekstu pt. Jeden wiersz o Emaus oraz studium pt. Siedemnaście uwag o poezji
ks. Kazimierza Wójtowicza. Nadto znajduje się w tej części publikacji garść cytatów
zaczerpniętych z opinii innych autorów o twórczości poetyckiej omawianego tu
krakowskiego autora-zmartwychwstańca pt. O wierszach Kazimierza Wójtowicza.
Opinie o poezji o. Wójtowicza wyrazili tu zarówno duchowni, jak i świeccy, w
tym: Andrzej Babuchowski (1949-), Krzysztof Dybciak (1948-), ks. Franciszek
Kamecki (1940-), Aleksander Kowalski, Stanisław Kozielski, Katarzyna Krupa, Ryszard Matuszewski (1914-2010), ks. Bonifacy Miązek (1935-), Beata Pierz, Jan
Skoczyński (1946-), Wiesław Jan Wysocki (1950-).
Poza tym książka zawiera dodatkowe części stanowiące jej aparat naukowy,
ułatwiający wyszukiwanie informacji, tj. bibliografię ważniejszych dzieł autora
(tylko książkowych) i biografię o. Kazimierza Wójtowicza CR pt. Bio/bibliogram,
oraz trzy indeksy: Alfabetyczny spis utworów, Alfabetyczny spis incipitów, Indeks
wersetów biblijnych, nadto wykaz pierwodruków, pt. Pierwsze wydania tomików
poezji zawierający nie tylko wykaz tomów wydanych po polsku, niemiecku i włosku,
ale także wybory i zbiory poetyckie, nadto wykaz kilkunastu antologii, w których
drukował autor Dookoła Emaus i dalej.
Zbiór poezji o. Wójtowicza CR jest niezwykle wartościową publikacją,
zbierającą w jednym, opasłym tomie reprezentatywny wybór autorski jego wierszy
religijnych i innych. Odnajdujemy tu także udane, świetne tłumaczenia poezji z
obcych języków, takich poetów jak: Rose Ausländer, Datlev Block, ka. Dietrich
Bonhoeffer, Christine Busta, Georg Bydlinski, ks. Ernesto Cardenal, Paul Celan,
Josef Dirnbeck, Gerhard Fritsch, Gertrud Fussenegger, Martin Gutl, Paul Konrad
Kurz, Kurt Marti, Rainer Maria Rilke, Rudolf Otto Wiemer, Eva Zeller, Michael
Zielonka.
Warto sięgnąć po arcyciekawy zbiór poetycki o. Kazimierza Wójtowicza
CR pt. Dookoła Emaus i dalej (Wiersze niemal zebrane) także w kontekście współczesnych
analiz poezji religijnej i sakralnej dokonywanych przez literaturoznawców,
teologów literatury i rozmaitych „sakrologów”. Można go wpisać do kanonu
polskiej poezji religijnej oraz klasyki polskiego przekładu poetyckiego XX i XXI
wieku jako zasłużonego przedstawiciela kultury polskiej i godnego uwagi twórcę
literatury pięknej, mając świadomość, że realnie nie ma twórczości doskonałej bez
skazy i twórców pozbawionych wad. O. K. Wójtowicz CR próbuje owe wady i
skazy ludzkie przezwyciężyć poetycko, dając czytelnikowi namiastkę oczekiwanej
rzeczywistości doskonałej (zmartwychwstałej), którą poniekąd tylko w przebłyskach
rozbudowanej teologicznie i literacko wyobraźni antycypuje swoimi wierszami
tak, jak potrafi najlepiej, nie unikając tematów trudnych, złożonych, które
uchwytuje, jak się może wydawać odbiorcy, łatwo i prosto, mając biblijny dar nie
tylko języków ale i talent tłumaczenia języków.