Wydział muzeów i pomników martyrologii polskiej w latach 1945–1954 oraz kontynuacja jego zadań do czasów współczesnych

Wydział Muzeów i Pomników Martyrologii Polskiej rozpoczął działalność w kwietniu 1945 r. jako komórka organizacyjna Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków działającej w strukturach Ministerstwa Kultury i Sztuki. Jego celem nadrzędnym było udokumentowanie i plastyczne upamiętnienie miejsc związanych z męczeństwem Polaków pod okupacją niemiecką w latach 1939–1945, poprzez organizowanie muzeów i wznoszenie pomników w miejscach kaźni na terenie całego kraju. Powołanie tego typu instytucji było odpowiedzią władz na powstały – po tragicznych doświadczeniach wojny – spontaniczny ruch społeczny, który dążył do uczczenia pamięci wszystkich poległych w walce lub zamordowanych w hitlerowskich obozach zagłady. Społeczne inicjatywy zachęciły rządzących do koordynacji tych działań, ustalenia priorytetów oraz selekcji różnorodnych form komemoracji. Te, a także wiele innych zadań miał realizować Wydział Muzeów i Pomników Martyrologii Polskiej. Niniejszy artykuł jest próbą scharakteryzowania działalności Wydziału, jego struktury organizacyjnej, a także szczegółowych celów i zadań, jakie realizował w czasie 9 lat funkcjonowania – od powołania w 1945 r. do likwidacji w roku 1954. Działania związane z upamiętnieniem miejsc martyrologii przeprowadzane przez Wydział można podzielić na: prace nad organizacją i powołaniem muzeów na terenach obozów, więzień i w urzędach śledczych gestapo (np. muzea w Oświęcimiu, Majdanku, przy Alei Szucha 25 w Warszawie) oraz prace związane ze wznoszeniem pomników ofiar zbrodni hitlerowskich. Tekst uzupełniony został omówieniem sposobów kontynuowania idei zapoczątkowanej przez Wydział po 1954 r. aż po współczesność. Artykuł w dużej mierze oparty został na zachowanej w Archiwum Akt Nowych dokumentacji związanej z działalnością Wydziału i stanowi wstępny zarys oraz zachętę do dalszych badań nad jego historią.

The operations of the Department of Museums and Monuments of Polish Martyrology were launched in April 1945 as an organizational unit within the Head Authorities of Museums and Monument Preservation active within the structure of the Ministry of Culture and Art. The Department’s supreme goal was to document and visually commemorate sites connected with the martyrdom of Poles under the German occupation in 1939–45 by founding museums and raising monuments on execution sites throughout the whole country. The establishment of such an institution was a response of the government to the spontaneous social movement whose goal following the tragic war experience was to commemorate all the fallen in armed struggle and the executed in the Nazi death camps. The social initiatives inspired the authorities to coordinate such efforts, to identify the priorities in this respect, and to select various commemoration forms. These tasks, along with many other ones, were to be implemented by the Department of Museums and Monuments of Polish Martyrology. The paper deals with the characteristics of the Department’s activities, its organizational structure, as well as the detailed aims and tasks implemented over the 9 years of its operations: from the establishment in 1945 to its winding up in 1954. All the Department’s activities meant to commemorate martyrology sites can be divided into those related to the organization and establishment of museums on the sites of former camps, prisons, and Gestapo investigating offices (e.g. museums in Auschwitz, Majdanek, at Warsaw’s 25 Szucha Avenue), and those related to raising monuments to the Nazi regime’s victims. Furthermore, forms meant to continue the efforts initiated by the Department since 1954 are described. The paper is to a great degree based on the documentation preserved in the Central Archives of Modern Records, yet constitutes but an introductory outline as well as encouragement to further investigate the Department’s history.