Sumienie a praktyczna racjonalność. Jak pogodzić tradycyjne ujęcie sumienia z roszczeniami do nieskrępowanej wolności?

Współcześnie można zaobserwować pewien paradoks. Z jednej strony wiele słyszy się o wolności sumienia, więźniach sumienia, konflikcie sumienia, klauzuli sumienia. Z drugiej zaś sumienie jest powszechnie ignorowane, przynajmniej w filozofii. Inny rodzaj paradoksu jest następujący: sumienie, które częstokroć w historii jawiło się jako sprzymierzeniec wszystkich walczących przeciw bezprawiu (tj. przeciw złemu prawu stanowionemu, natomiast w obronie niepisanego prawa naturalnego) i przeciw arbitralności tyranów (tj. tych, którzy realizowali „wolę mocy”), dziś stawiane jest w opozycji wobec obiektywnego prawa moralnego, albo jako racja usprawiedliwiająca wybór po linii zła moralnego. Filozof ma obowiązek zadać pytanie: dlaczego tak sie dzieje? Artykuł poświęcony jest zagadnieniu sumienia. Na początku przypomniana zostaje tradycyjna (tomistyczna) dystynkcja: intentio, synderesis i conscientia. Sumienie zostaje wprowadzone jako schemat syntetyzujący teorię praktycznej racjonalności (pochodzącej od Arystotelesa) i koncepcję wolnej woli (Augustyńską). Duch ludzki doświadcza szczególnego napięcia pomiędzy wezwaniem do posłuszeństwa absolutnym i obiektywnym wymogom prawa naturalnego a skłonnością do niezależności płynącą z doświadczenia własnej indywidualności. "Veritatis Splendor" pomaga wyjaśnić owe różne typy paradoksów.

We can observe a paradox. On the one hand we hear a lot about: freedom of conscience, prisoners of conscience, conflicts of conscience, conscience clauses. On the other hand conscience has been ignored, at least by philosophers. Another kind of paradox: conscience, which often in history became a staunch ally of all the fighting against lawlessness (i.e. against the evil written law, in defense of the natural law) and against the arbitrariness of tyrants (i.e. against those who apply "will to power"), today is presented as standing in opposition to the objective moral order, or as the reason justifying the choices of moral evil. The philosopher should ask: how did that happen? The paper addresses the issue of conscience. At the beginning it recalls the traditional (Thomistic) distinction: intentio, synderesis and conscientia. Conscience is entered into the scheme synthesizing the theory of practical reasoning (derived from Aristotle) with the concept of free will (Augustinian). The human soul encounters a peculiar tension between obedience to absolute and objective requirements of natural law and the propensity for independence based on the experience of the individual. Veritatis Splendor helps to explain these two types of paradoxes.