„Rasa czyli plemię”. Problemy z nomenklaturą u początku polskiej antropologii

This article presents the early stage of shaping Polish terminology connected with the human science, the origins of man and differentiation of humankind in the period when anthropology only began to separate from natural history, and its representatives attempted to make the scope of their research clear and distinct. This process of organising the organic world within the classification systems created for this purpose, including divisions of the mankind on the basis of physical and cultural features of people, was accompanied by an effort to unify scholarly nomenclature and establish a “systematic language”. This was a slow and often chaotic phase because scholars did not object to inconsistent nomenclature at all. In works popularising knowledge and in journalism even more disinformation appeared. The notion of race was accepted as a superior category that was to show a complexity of terms reflecting the divisions of the human kind. This term, from the second half of the eighteenth century used in Western literature to denote individual physical types of man, in the Polish writings was little known and as a rule other notions were in common use instead. Plenty of meanings, diverse and arbitrary application of notions made it necessary to organise this chaos and explain the most typical categories that the Polish authors of the Enlightenment and Romantic periods started to apply in order to describe the diversity of the human world.

W artykule zaprezentowano początki kształtowania się polskiej terminologii związanej z nauką o człowieku, jego pochodzeniu i zróżnicowaniu, w okresie, kiedy antropologia dopiero zaczynała wyodrębniać się z historii naturalnej, a jej przedstawiciele próbowali doprecyzować zakres badanego przedmiotu. Procesowi uporządkowania świata organicznego w ramach powstałych systemów klasyfikacyjnych, w tym podziałów rodzaju ludzkiego ze względu na cechy fizyczne i kulturowe, towarzyszyło ujednolicenie nazewnictwa naukowego, tworzenie „języka systematycznego”. Jego powstawanie dokonywało się powoli, często chaotycznie za sprawą samych badaczy, którym nie przeszkadzała nomenklaturowa niekonsekwencja. Jeszcze większa dezinformacja panowała w pracach popularyzujących wiedzę i publicystyce. Za kategorię nadrzędną, która posłużyła do ukazania złożoności formowania się terminów związanych z podziałami ludzkości, przyjęto pojęcie rasy. Termin ten, używany w literaturze zachodniej do opisów odrębnych typów fizycznych człowieka od drugiej połowy XVIII wieku w piśmiennictwie polskim był słabo upowszechniony i konsekwentnie zastępowany innymi określeniami. Bogactwo znaczeń, różnorodność i dowolność ich stosowania zrodziły potrzebę uporządkowania tego pojęciowego zamieszania i wyjaśnienia najbardziej typowych kategorii, które służyły polskim autorom formacji oświeceniowej i romantycznej do opisów zróżnicowania świata ludzkiego.