Łach, mundur i szminka. Przemiany ubioru w wojennych doświadczeniach polskich kobiet-zesłańców (1939–1946)

Przedmiotem tego studium są doświadczenia wojenne kobiet z II Rzeczypospolitej, więzionych i zesłanych w głąb Związku Sowieckiego po jego agresji na Polskę w 1939 r. Istotnym novum tego ujęcia jest przedstawienie owych doświadczeń poprzez udokumentowane w literackich świadectwach (pamiętnikach, opowiadaniach, poezji) przemiany, jakich doznawały na owej drodze ubrania, elementy stroju – od butów do szminki. Charakterystyczne dla owych doświadczeń pozbawienie wyboru stroju, zredukowanie jego funkcji do podstawowego zabezpieczenia organizmu przed wyziębieniem (częściej) lub przegrzaniem (w czasie pracy pod palącym słońcem kazachskiego lata w stepie) ukazane są w kontraście z modą kobiecą w II Rzeczypospolitej przed rokiem 1939. Podkreślone zostaje znaczenie przytoczonych w studium świadectw w kontekście tak często podejmowanej dziś kwestii znaczenia ubioru „w teatrze życia społecznego”, jego funkcji jako „narzędzia konstruowania i komunikowania tożsamości jednostkowej”. Pojawia się istotne pytanie badawcze: czy wojna i nastawiony na podeptanie godności ludzkiej system totalitarnej opresji, jakiego doświadczały niekiedy w najbardziej ekstremalnym stopniu autorki przytaczanych świadectw, kwestionują całkowicie owe znaczenia i funkcje, czy przeciwnie – uwypuklają je przez przebijającą w owych relacjach tęsknotę za wyjściem poza tę jedynie „termiczną”, utylitarną funkcję stroju? Interesujące okazuje się także ukierunkowanie owych tęsknot w stronę munduru, symbolu istotnej tożsamości jednostkowej – we wspólnocie (polskiej, żołnierskiej), jako znaku odzyskanej i manifestowanej godności, ale także w stronę funkcji podkreślającej, jak przed wojną, indywidualną urodę, gust, możliwość „autokreacji” za pomocą elementów stroju, która została tak radykalnie zaprzeczona, odebrana przez totalitarny system sowieckich represji i wojennej nędzy.

The study analyzes World War II experiences of hundreds of thousands of women deported after the Soviet aggression against Poland in 1939 and sent to labor camps in Siberia or Kazakhstan. An important novelty of this study is its concentration on the place of women’s clothing transformations along this path, from shoes to lipstick, as they were depicted in literary testimonies of these experiences (memoirs, novels, poetry). The deprivation of any choice in clothing, its reduction to the most basic utilitarian function: to keep warm in Siberia or to provide shade under the Kazakh steppe sun, is contrasted with the vibrant fashion market in pre-war Poland. The testimonies analyzed in the study are juxtaposed with contemporary debates about the importance of clothing “in the theater of social life” and its function as “an instrument for constructing and communicating individual identity”. An important question for future research is whether the war and the system of totalitarian oppression aimed at the destruction of human dignity, as experienced by the authors of the testimonies, completely abolish these meanings and functions, or – on the contrary – emphasize their importance through an element of longing (also traceable in the analyzed texts) for the recovery of the old, not only utilitarian meaning of clothing? No less interesting is a particular direction of these longings: for a uniform as a symbol of regained dignity and identity within a Polish, soldier community. At the same time: longing for “pre-war” functions of the outfit, emphasizing individual beauty, taste, and a possibility of “self-creation”.