Architektura spod znaku swastyki w Prusach Wschodnich– wstęp do rozpoznania tematu

Architektura nazizmu w Prusach Wschodnich jest zagadnieniem wciąż słabo rozpoznanym. Tymczasem w latach 1934–1945 powstało na tym terenie wiele charakterystycznych i interesujących obiektów oraz założeń przestrzennych. Prowincja wschodniopruska znajdowała się w okresie międzywojennym w specyficznej sytuacji – była jedynym obszarem Niemiec zniszczonym częściowo w czasie Wielkiej Wojny i następnie w planowy sposób odbudowanym. Istotne były też zmiany terytorialne. W wyniku traktatu wersalskiego Prusy Wschodnie zostały oddzielone od reszty państwa „polskim korytarzem”, co wpływało na polityczną i gospodarczą sytuację tej krainy. Dlatego w latach trzydziestych kontynuowano akcję modernizacji prowincji. Przejawiało się to także w rozwoju budownictwa. Przede wszystkim realizowano program budownictwa mieszkaniowego – budowy osiedli przedmiejskich i kolonii. W istotny sposób, poprzez swą architektoniczną i urbanistyczną jednorodność wpłynęły one na ukształtowanie się miejscowego krajobrazu. Stosunkowo liczne są też przykłady obiektów użyteczności publicznej i oświaty – zwłaszcza szkół budowanych zarówno na terenach wiejskich, jak i miejskich. Pokrewną grupę stanowią gmachy urzędów i instytucji państwowych – np. siedziby administracji, banki, poczty, dworce. Wymienić można też obiekty i założenia służące propagowaniu ideologii – gmachy partyjne, siedziby stowarzyszeń i założenia przestrzenne do organizowania imprez politycznych i sportowych. We wszystkich tych budowlach pojawiają się motywy uniwersalne, typowe dla architektury czasów nazizmu. Niekiedy stanowią rozwiązania indywidualne, nawiązujące do regionalnych motywów zdobniczych i inspirowane lokalną tradycją budowlaną. W artykule przedstawiono kilka obiektów odzwierciedlających omawiane nurty: sięgający do germańskiej tradycji plac thingowy (plac manifestacji) w Tylży (obecnie Sovietsk), mający odniesienia do nazistowskiej ideologii i klasycznej architektury dom zebrań partyjnych w Świętej Siekierce (obecnie Mamonowo) i wreszcie plac dworcowy oraz stację kolejową w Olsztynku, tworzące integralny, wyrazisty składnik drogi wiodącej do nacjonalistycznego pomnika wojennego na pobojowisku w pobliskim Tannenbergu. Wspomniano także o odwołującym się do architektury krzyżackiej ratuszu w Szczytnie.

The architecture of the Nazi era in East Prussia is still rather poorly researched and documented, despite the fact that in the years between 1934 and 1945 a significant number of interesting and distinctive buildings and urban complexes was created in this area. East Prussia was in a unique situation in the years between the two World Wars: it was the only part of Germany which suffered destruction during the Great War and then underwent a systematic and planned reconstruction programme. Territorial and political changes also had an influence. As a result of the Treaty of Versailles East Prussia was separated from the rest of Germany by the “Polish corridor”, which had an impact on the political and economic situation of the region and resulted in the effort to modernise the province continuing during the 1930s. This was clearly visible in the development of the local built environment. A number of distinctive trends can be distinguished. Firstly a significant programme of residential development could be witnessed, with new suburbs and out of town settlements being realized. Due to their architectural coherence and unanimity they had a noticeable impact on the local landscape. There were also numerous examples of public and institutional buildings, such as schools being built both in and out of towns as well as governmental and administrative buildings housing banks, post offices and railway stations. Special attention should be given to the edifices designed to propagate and promote ideological messages such as party headquarters and large scale complexes intended for political rallies and sport events. All of them demonstrate universal motives typical of the architecture of the Nazi area. In some cases they take their cue from the local building traditions and regional decorative motifs. The article illustrates a number of buildings reflecting the trends described above: The Town Hall in Szczytno, which draws on the architecture of Teutonic Knights; the square in Tylża (today’s Sovietsk) inspired by the Germanic tradition of Thing Plaze; the party meeting house in Święta Siekierka (today’s Mamonowo) with its rootes in classical architecture and Nazi symbolism and finally, the railway station and square in Olsztynek, which forms an integral and significant part of the route culminating in a nationalistic war memorial in nearby Tannenberg.