W kręgu kosmogonii i metodologii. Obraz Piastów-herosów w refleksji historycznej Stanisława Zakrzewskiego (1873–1936)

Tematem artykułu są poglądy Stanisława Zakrzewskiego, wybitnego badacza wczesnośredniowiecznej Polski, na temat historycznej roli Piastów, a przede wszystkim pierwszych dwóch chrześcijańskich przedstawicieli dynastii – Mieszka I (922–945–992) i Bolesława Chrobrego (ok. 967–1025). Autor twierdzi, że Zakrzewski jako wyznawca heroistycznej koncepcji dziejów przedstawił głęboko zmitologizowaną reprezentację przeszłości. Świadczy o tym powiązanie panowania wspomnianych wyżej władców z ideą wielkich ludzi-twórców, którzy realizując plany Opatrzności, podjęli się misji przekształcenia chaosu, który ogarnął Europę, w nowy, trwały porządek. Druga część artykułu dotyczy teoretycznych założeń Zakrzewskiego. Autor pokazuje, że przyjmując heroistyczną koncepcję dziejów, Zakrzewski bagatelizował historyczne znaczenie ustaleń prawno-konstytucyjnych. Poparcie historyka dla zamachu stanu dokonanego przez Józefa Piłsudskiego w 1926 r. można zatem uznać za wymowną ilustrację jego preferencji teoretycznych.

This article presents Stanisław Zakrzewski’s views of the historical role of the Piast rulers, especially the first two Christian representatives of the dynasty – Mieszko the First (922–945–992) and Boleslaus the Brave (c. 967–1025). According to the author, Zakrzewski, as an adherent of the heroic conception of history, presented a thoroughly mythologised representation of the past. This is evidenced by the linking of the reigns of these two rulers with the Great Man Theory. Great men-creators, implementing the plans of Providence, undertook the mission of transforming the chaos reigning in Europe into a new and lasting order. The second part of the article deals with Zakrzewski’s theoretical assumptions. The author shows that Zakrzewski downplayed the historical significance of legal and constitutional arrangements by adopting a heroic conception of history. The historian’s support for Józef Piłsudski’s 1926 coup d’état can thus be seen as a telling illustration of his theoretical preferences.