Die Geburt eines neuen orthodoxen Universalismus in Ruthenien: Östliche Antworten auf die westliche Polemik im Gefolge der Kirchenunionen von Florenz (1439) und Brest (1595/96)

Ideologiczny rdzeń łacińskiej argumentacji był dostępny w XVI wieku w postaci traktatu krakowskiego teologa Jana Sacranusa z Oświęcimia („Elucidarius errorum ritus Ruthenici”, 1500), a następnie, w 2. połowie XVI w., jego ideologicznych następców: Antonio Possevina, Piotra Skargi i Benedykta Herbesta. Grecko-Ruska opozycja, sprzeciwiająca się łacińskiej stronie polemiki, po raz pierwszy pojawiła się w anonimowym piśmie z 1587 r., zatytułowanym „Ключъ царства небеснаго“ („Klucz cesarstwa niebieskiego”), pociągając za sobą dalsze anonimowe pisma ruskie oraz polskie (np. „Elenchus pism uszczypliwych” z 1622 r.), zawierające inwektywy przeciwko unii kościelnej ihumena bazyliańskiego monastyru w Brześciu Afanasijego Filipowicza (Atanazego Brzeskiego, 1646). Jednak najważnejszy wkład miał Zachariasz Kopysteński i jego „Палинодiя“ (1621/22). Kopysteński pochodził z okolic Przemyśla z drobnej szlachty. Prawdopodobnie uczył się w cesarstwie niemieckim zanim wstąpił do bractwa w Kijowie. Formalnie to replika nawiązująca do „Obrony Unii” (Оборона унiи), napisana przez archimandrytę wileńskiego Lwa Kreuzę (1617), czyli rozprawa Kopysteńskiego, składająca się z 800 kolumn, to dużo więcej niż tylko obronne „zaprzeczenie” katolickiego (unickiego) ataku. Po raz pierwszy w prawosławnej polemice, właśnie tu konstruktywny element staje się wymierny: Kopysteński nie walczył tylko o zniszczenie opozycji (papieża), czy też o istotne oskarżenie łacińskiej części chrześcijaństwa (dotyczącej ortodoksji). On raczej chciał stworzyć własną partię. Podkreślając różnice, a może lepiej powiedziawszy – przepaść pomiędzy Wschodem a Zachodem, stworzył możliwość opowiedzenia aż dwóch historii Kościoła jednocześnie: z jednej strony tę, o upadku wiary (czyli wersję „łacińską”), a z drugiej strony tę, o utrzymaniu wiary (czyli wersję „grecką”). W związku z tym, nowa jakość dyskusji wewnątrz kościoła chrześcjiańskiego wydaje się być osiągnięta. Jakość ta odróżnia się od własnego ortodoksyjnego uniwersalizmu. „Greckie” (czyli wschodniosłowiańskie) chrześcijaństwo wyemancypowało się w granicach „Rusi”.