The ventral cephalic sutures of the genus Staurocephalus Barrande,
1846, are described and are shown to be eu-ptychopariid type, the rostral plate
being extremely large. The origin of this structure in Staurocephalus is discussed.
The similarities between Staurocephalus and Oedicybele Whittington, 1938, are
pointed out and the two genera are taken to constitute a separate family - the
Staurocephalidae. Staurocephalus clavifrons Angelin , Staurocephalus sp.a, Staurocephalus sp.b, Staurocephalus sp.c, and Oedicybele kingi Whittington are described.
Stanowisko systematyczne rodzaju Staurocephalus Barrande, 1846, było wielokrotnie dyskutowane i rodzaj ten był zaliczany bądź do rodziny Cheiruridae bądź do Encrinuridae. Dowody przemawiające za wydzieleniem tego rodzaju z Cheiruiridae były omawiane m. in. p rzez Reeda (1898), Kinga (1920), Warburg (1925 ), Opika (1937) oraz Prantla i Pribyla (1947), przy czym ci ostatni autorzy utworzyli dla niego podrodzinę Staurocephalinae w obrębie Encrinuridae. Należy podkreślić, że King (1920), na podstawie studiów nad budową hypostomu staurocefalusa, wypowiedział pogląd, że trudno jest znaleźć rodzinę o podobnej budowie hypostomu. Hypostom staurocefalusa jest odległy zarówno od typu cheiruridowego, jak i enkrinuridowego. Budowa hypostomu
staurocefalusa potwierdza, zdaniem Kinga , pogląd, że rodzaj ten powinien być wydzielony z Cheiruridae, lecz, z drugiej strony . nie przemawia za włączeniem go do Encrinuridae.
Przeprowadzając studia nad fauną trylobitów górno-ordowickich (głównie z poziomu ze Staurocephalus clavifrons) z Gór Świętokrzyskich - miejscowości Wólka i Brzezinki (Kielan, 1955 i 1956) oraz porównując tę faunę z trylobitami górno-ordowickimi Skandynawii i Wielkiej Brytanii. miałam do dyspozycji wiele dość dobrze zachowanych okazów rodzaju Staurocephalus. Zapoznanie się z jego morfologią doprowadziło mnie do wniosku potwierdzającego pogląd Kinga, że Staurocephalus winien być wykluczony również z rodziny
Encrinuridae. Dowodów na to, poza budowa hypostomu, dostarcza morfologia pygidium oraz przebieg wentralnych szwów twarzowych i kształt rostrum u tego rodzaju.
Cechą diagnostyczną rodziny Encrinuridae jest budowa pygidium. Wszystkie
inne cechy charakteryzujące tę rodzinę, podawane przez Schmidta (1881), Hupe (1953) i inny autorów, występują również u pewnych przedstawicieli Pliomeridae i Cheiruridae i dlatego nie mogą być traktowane jako par
excellence charakterystyczne dla Encrinuridae. Pygidium Encrinuridae charakteryzuje się dużą liczbą segmnentów rachialnych i stosunkowo znacznie mniejsza liczba segmentów pleuralnych . Małe pygidium staurocefalusa, z 3 pierścieniami na rachis i 3 pleurami wydłużonymi w kolce, jest zupełnie odmienne od pygidium charakterystycznego dla Encrinuridae. Zbadanie dobrze
zachowanych cefalonow S.clavifrons z Gór Świętokrzyskich oraz S.cf. murchisoni z Anglii wykazało. że rostrum staurocefalusa jest niezmiernie duże, złożone z dwóch części . Jego część przednia jest wypukła i stanowi bezpośrednie przedłużenie wzdętego przedniego płata glabelli ; część tylna jest mniejsza, drobno granulowana i ma kształt trapezoidalny (fig. 1 i 3). Ten typ
rostrum jest zupełnie odmienny od rostrów u przedstawicieli Encrinuridae,
gdzie jest one małe, jednolite i zazwyczaj bardzo wąskie, i stanowi dalszy fakt przemawiający za wydzieleniem staurocefalusa z tej rodziny.
W górnym ordowiku i w sylurze rodzaj Staurocephalus wykazuje szerokie
rozprzestrzenienie geograficzne. Ze środkowego ordowiku nie był on
dotychczas wzmiankowany. W pracy niniejszej opisany jest najstarszy znany Staurocephalus, oznaczony jako Staurocephalus sp, a, pochodzący z warstw środkowego ordowiku , poziom z Dicranograptus clingani, z Norwegii. Gatunek ten różni się od górno-ordowickich i sylurskich przedstawicieli rodzaju Staurocephalus głównie mniej wzdętym przednim płatem glabelli odmiennym wykształceniem trzeciej bruzdy bocznej (fig . 4; pl. IV,fig . 3). Wentralne szwy twarzowe i spodnia strona cefalonu nie zachowały się u tego gatunku. Studia
nad budową rostrum i przebiegiem wentralnych szwów twarzowych
u S. clavifrons i S. cf . murchisoni pozwalają wyobrazić sobie jak wyglądało wykształcenie tych elementów u przypuszczalnego przodka staurocefalusa. Wydaje się prawdopodobne, że w związku z wzdęciem przodniego płata
glabelli, w toku ewolucji rodzaju Staurocephalus, pierwotny, otoczony ząbkami brzeg cefalonu został przesunięty pod spód wzdętego płata. W takiej pozycji znajduje się on u S. clavifrons i S. cf.murchisoni (fig. 1 i 3; pl. I , fig . 1 c; pl. II , fig. 2 b). Szew rostralny natomiast przesunął się z pierwotnego brzegu cefalonu - na obecny jego brzeg, gdyż tylko w tym położeniu może on być funkcjonalny w czasie linienia. W związku z tym płytka rostralna znacznie się powiększyła i składa się z dwóch części : pierwotnego rostrum,stanowiącego obecnie tylną , subtrapezoidalną część rostrum u S.clavifrons i S. cf.murchisoni, oraz z części przedniej, stanowiącej bezpośrednie przedłużenie wzdętego przedniego płata , należącej pierwotnie do glabelli.
Rodzaj Oedicybele Whittington, 1938, znany był dotychczas tylko z kranidiow,
w związku z czym jego stanowisko systematyczne było niejasne. (Rodzaj
Jemtella Thorslund, 1940, traktowany jest tutaj jako synonim Oedicybele) . Miałam do dyspozycji szereg całych okazów Oedicybele kingi Whittington z górnego ordowiku Gór Świętokrzyskich i Szwecji (fig. 5; pl. V i VI).
Porównanie całych pancerzy rodzajów Oedicybele i Stauroeephalus wykazało (fig. 2 i 5), że podobieństwa między tymi rodzajami są znaczne. U obu rodzajów glabella składa się z wąskiej, tylnej części z 3 parami bruzd bocznych i bardzo wypukłego płata przedniego. Toraks u Staurocephalus ma 10 segmentów, a u Oedicybele - 11, lecz kształt pleur jest u obu rodzajów podobny. Wreszcie oba rodzaje charakteryzują uderzajaco podobne małe pygidia, o 3 segmentach rachialnych (niekiedy 4 u Staurocephalus) i 3 pleurach, wyciągniętych
w skierowane ku tyłowi kolce. Przebieg wentralnych szwów twarzowych
i kształt rostrum jest u Oedicybele niekompletnie znany, istnieje jednak pewne
prawdopodobieństwo, że rodzaj ten ma również duże i szerokie rostrum.
Opierając się na wyżej podanych faktach, rodzaje Staurocephalus i Oedicybele
zostały w niniejszej pracy wydzielone zarówno z Cheiruridae, jak i z Encrinuridae, i umieszczone razem w odrębnej rodzinie Staurocephalidae.
