Skull and lower jaw of Late Cretaceous (?middle Campanian) eutherian zalambdalestid genus Barunlestes from the Gobi Desert in Mongolia is described and figured. It is characterized by: maxilla extending backwards along the choanae, the presphenoid with a prominent median process, very large pterygoid process of basisphenoid, a fissura Glaseri, postglenoid process extending only opposite the medial part of glenoid fossa, large promontorium, foramen arteriae stapediae, sulcus arteriae stapediae, no sulcus arteriae promontorii. Large promontoria and large olfactory bulbs indicate strong development of auditory and olfactory senses in Barunlestes. Basicranial structure of Barunlestes supports Presley's (1979) idea that the primitive mammalian morphotype with two vessels (medial internal carotid and promontory), should be revised.
W pracy opisano czaszkę górno-kredowego ssaka łożyskowego Barunlestes butleri Kielan-Jaworowska 1975, należącego do rodziny Zalambdalestidae. Okazy B. butleri pochodzą z formacji Barun Gojot, która jest przypuszczalnie wieku środkowo-kampańskiego, z miejscowości Nemegt i Chulsan w Dolinie Nemegetańskiej, oraz z czerwonych warstw Chermin Caw, które są tego samego wieku co formacja Nemegt, z miejscowości Chermin Caw na pustyni Gobi w Mongolii. B. butleri różni się od Zalambdalestes lechei Gregory and Simpson 1926, który należy do tej samej rodziny brakiem P¹ i P₂ oraz krótszą i bardziej masywną czaszką i żuchwą. Zęby trzonowe B. butleri i Z. lechei są nie do odróżnienia. Czaszka Barunlestes charakteryzuje się następującymi cechami: bardzo duże płaty węchowe mózgu, obecność wyrostka kości szczękowej, skierowanego ku tyłowi wzdłuż nozdrzy wewnętrznych, równolegle do kości podniebiennej, obecność na kości przedklinowej dużego wyrostka, skierowanego dobrzusznie, występowanie dużych wyrostków skrzydłowatych kości przedklinowej, obecność szczeliny Glazera, bardzo duże promontorium, krótki wyrostek zapanewkowy, rozciągający się tylko na przeciw środkowej części dołu żuchwowego, brak wyrostka przypotylicznego, obecność szczeliny klinowo-oczodołowej, otworu okrągłego, otworu owalnego, otworu dla arteria carotis interna oraz otworu dla dolnego odgałęzienia arteria stapedia, obecność na promontorium sulcus arteriae stapediae oraz brak sulcus arteriae promontorii, zagięcie wyrostka kątowego żuchwy dośrodkowo.
Brak sulcus arteriae promontorii u Barunlestes (nie występującego również u kredowych ssaków łożyskowych Kennalestes i Asioryctes) potwierdza pogląd Presley’a (1979) oparty na danych embriologicznych, że należy poddać rewizji moriotyp uznany powszechnie w literaturze paleontologicznej za prymitywny dla ssaków, w którym występują dwa niezależne naczynia krwionośne: arteria carotis interna i arteria promontorii. Brak arteria promontorii u Kennalestes, Asioryctes i Barunlestes wskazuje że u prymitywnych ssaków łożyskowych występowała tylko arteria carotis interna, która, jak sugeruje Presley (1979) mogła w ewolucji różnych grup ssaków przemieszczać się ku bokowi i biec przez środek lub z boku promontorium.
Duże rozmiary płatów węchowych mózgu i duże promontorium sugerują, że zmysły węchu i słuchu były u Barunlestes silnie rozwinięte.
Praca była częściowo wykonana w ramach problemu MR II/6 finansowanego przez Polską Akademię Nauk i w ramach umowy o współpracy między PAN i AN ZSRR, temat 30.1.
В статье описан череп верхнемелового плацентарного млекопитающего сем. Zalambdalestidae — Barunlestes butleri Kielan-Jaworowska 1975. Образцы происходят из свиты Барун-Гойот (?средний кампан) местонахождений Нэмэгт и Хульсан в Нэмэгетинской котловине, а также из красной толщи Хермин-цав, имеющей тот же возраст. В. butleri отличается от Zalambdalestes lechei Gregory et Simpson 1926 отсутствием P¹ и P₂, а также более коротким и массивным черепом и нижней челюстью. Коренные зубы В. butleri и Z. lechei не отличаются. Череп В. butleri характеризуется следующими чертами: очень большие обонятельные доли мозга; наличие максилярного отростка, направленного назад вдоль внутренних ноздрей параллельно нёбу; присутствие на пресфеноиде длинного выроста, направленного вентрально; наличие больших крыловидных отростков пресфеноида; щели Глазера; очень крупного промонториума; короткий заднесочленовный отросток, простирающийся до уровня средней части гленоидной ямы; отсутствие предтеменного отростка; наличие сфеноорбитальной щели; округлого и овального отверстий, а также отверстия для внутренней сонной артерии и отверстия для нижней ветви артериа стапедиа; присутствие на промонториум борозды для артериа стапедия, а также отсутствие борозды артериа промонториа; изгибание углового отростка челюсти вовнутрь.
Отсутствие sulcus arteriae promontorii у Barunlestes, которого также нет у меловых плацентарных Kennalestes и Asioryctes подтверждает мнение эмбриолога Приели (1979) о том, что следует ревизовать морфотип, который в морфологической литературе принято считать примитивным для млекопитающих. В этом морфотипе два независимых кровеносных сосуда arteria carotis interna и a. promontori. Отсутствие a. promontori у Kennalestes, Asioryctes и Barunlestes показывает, что у примитивных плацентарных существовала только a. carotis interna, которая, как считает Приели (1979) могла в эволюции разных групп млекопитающих смещаться вбок и проходить через середину или край промонториума. Большие размеры обонятельных долей мозга и промонториума дают основание предполагать, что обоняние и слух у Barunlestes были сильно развиты.
