Argumenty w debacie o słowie na M. jako przejaw ideologii językowych

W artykule analizujemy dyskusję na temat słowa na M. (Murzyn) toczącą się w portalu Facebook latem 2020 roku. Badamy uzasadnienia stanowisk pojawiających się w tej debacie, przy czym uzasadnienia w naszym ujęciu to wszelkie sformułowania wyrażające roszczenie do ważności wypowiedzi. Wypowiedzi opisujemy z perspektyw socjologicznej i lingwistycznej, staramy się przy tym zrekonstruować wpisane w nie koncepcje społecznego ładu języka oraz ideologie językowe. Za Jürgenem Habermasem wykorzystujemy w analizie socjologicznej Weberowskie koncepcje działania społecznego i typologię legitymizacji władzy. W analizie lingwistycznej sięgamy po pojęcie ideologii językowej w rozumieniu Michaela Silversteina. Omawiamy sześć typów uzasadnień, różniących się przede wszystkim wyobrażeniami na temat społecznego ładu języka. Jeden typ zakłada, że ten ład jest legitymizowany charyzmatycznie, przy czym jest to charyzma pierwszych osób: mówiącego („ja”) lub grupy, z którą mówiący się identyfikuje i w imieniu której się wypowiada („my”). Trzy typy odpowiadają modelowi legitymizacji tradycyjnej: odwołanie do społecznie uznanego autorytetu człowieka lub dzieła, uznanie dotychczasowego uzusu za naturalny i – z natury – za lepszy niż zmiana językowa oraz odwołanie do dobrych osobistych wspomnień jako do argumentu za dotychczasowym uzusem. Wyróżniamy dwa typy uzasadnień dające się sklasyfikować jako legalistyczne lub racjonalne: odwołanie do autorytetu instytucji oraz intelektualne poszukiwanie reguły językowej przesądzającej o dopuszczalności lub niedopuszczalności słowa na M. Ideologie językowe leżące u źródeł poszczególnych wypowiedzi odtworzyłyśmy na podstawie eksplikatur i mocnych implikatur (w teoriorelewancyjnym rozumieniu tego terminu). Większość z nich okazała się zbliżona do tradycyjnych kryteriów poprawności językowej. Natomiast sami specjaliści w zakresie kultury języka nie są postrzegani ani jako charyzmatyczni przywódcy, ani nawet jako autorytety, a ich opinie bywają kwestionowane. Analiza wykazała, że nie da się odtworzyć z wypowiedzi dyskutantów powszechnie uznawanego społecznego ładu języka. Przeciwnie – jawią się oni jako zwolennicy różnych, często wykluczających się ideologii językowych.

In this article, we analyze a Facebook debate over the M-word (Murzyn), which traditionally has denoted a Black person in Polish, but nowadays tends to be considered offensive, at least by a number of Polish speakers. The debate took place in the summer of 2020. We focus on how people who participate in the debate justify their positions. We understand justification as a claim to legitimacy contained in an utterance. We analyze the utterances from a sociological and linguistic perspective, aiming at a reconstruction of the ideas of social order and language ideologies they express. Following Jürgen Habermas, we employ a Weberian concept of social action and the typology of legitimate rule in our sociological analysis. In our linguistic analysis, we rely on the concept of language ideology of Michael Silverstein. We have identified six types of justifications that differ in terms of the social order of language they propose. One of the types assumes that the order arises from charismatic legitimization, and more specifically, on the charisma of first persons: the ‘I’ of the speaker or the ‘we’ of a group which the speaker identifies with. Three types correspond to traditional legitimization: reliance on the socially recognized authority of a person or work; claims that the way the word has been used is natural and therefore superior to any innovation; and reliance on (good) personal memories as justification for on-going use of the M-word. We have further identified two types of justification which can be classified as legal-rational: an appeal to institutional authority, or an intellectual quest for a language rule that would determine appropriateness of the M-word. We have reconstructed linguistic ideologies underlying each utterance based on explicatures and strong implicatures in the Relevance-Theory sense of the terms. Many of these ideologies show a remarkable similarity to traditional criteria of linguistic correctness used in judgements on grammar and style. However, the linguists who specialize in prescriptive grammar are considered neither charismatic leaders nor socially recognized experts. The analysis has shown that no generally accepted social order of language could be reconstructed. Quite to the contrary, the people who participated in the discussion are proponents and advocates of divergent, often mutually exclusive, linguistic ideologies.