Poza marksizm. Hendrik de Man, „planizm” lat trzydziestych i przemiany europejskiej socjaldemokracji

Interwar period in history of European Social Democracy was a time of great hopes, but also huge, even dramatic failures. However, in the following article I argue that two decades between world wars (especially the 1930s) were a time of deep ideological reassessment in major European Social Democratic parties too. Inspired by Tommaso Milani’s work „Hendrik de Man and Social Democracy. The Idea of Planning in Western Europe, 1914-1940”, I try to present a portrait of Hendrik de Man, one of the most original, but also the most controversial, thinker of interwar Social Democracy. At first, I closely studied the intellectual roots of de Man’s „planism” – agenda, which was to be the ground-breaking answer for the deep political crisis of Social Democracy in the first half of the 1930s. De Man’s „Plan of Labour” (Le Plan du Travail) was a package of structural reforms, which should – according to de Man himself – boost economic growth in the short term, but also create firm foundations for the planned economy in the long term. In contrast to the Marxist orthodoxy, de Man believed that socialization of already monopolized heavy industry and state control over the banking sector are sufficient conditions for an effective planned economy. Furthermore, „Plan of Labour” propaganda campaign was to inflame enthusiasm among the working-class constituency of the Belgian Social Democracy and attract potential new, non-proletarian supporters. De Man’s „planism” in the middle of the 1930s aroused interest among socialists and social democrats in the whole Europe. Despite of the anathema caused by de Man’s collaboration with Nazis during World War II, the sole idea of „planism” represents important episode in intellectual history of Social Democracy and might be perceived as an early symptom of the evolution, which led to rejection of the Marxism and adoption of capitalist welfare state model after World War II.

Okres międzywojenny to dla europejskiej socjaldemokracji czas naznaczony u swego początku wielkimi nadziejami, z późniejszej perspektywy jednak kojarzący się głównie z porażkami i marazmem. W niniejszym tekście wskazuję jednak, że międzywojenne dwudziestolecie, a zwłaszcza lata trzydzieste, to okres, kiedy coraz wyraźniej dawać zaczęły o sobie znać symptomy głębokiego ideowego przesilenia w szeregach najważniejszych partii socjaldemokratycznych. Zainspirowany pracą „Hendrik de Man and Social Democracy. The Idea of Planning in Western Europe, 1914–1940”, autorstwa Tommaso Milaniego, przedstawiam sylwetkę Hendrika de Mana, jednego z najbardziej oryginalnych, ale też budzących kontrowersje, teoretyków międzywojennej socjaldemokracji. W artykule szeroko omówiono intelektualne źródła proponowanego przez de Mana „planizmu” – agendy programowej, która miała pozwolić demokratycznej lewicy wyjść z głębokiego kryzysu, w jakim znalazła się w pierwszej połowie lat trzydziestych „Plan Pracy” de Mana pomyślany był jako zestaw powiązanych ze sobą strukturalnych reform, mających doprowadzić krótkoterminowo do poprawienia koniunktury gospodarczej, a jednocześnie ustanowić zręby gospodarki planowej, opartej jednak nie na radykalnym ograniczeniu własności prywatnej w gospodarce (jak zakładała wcześniej marksistowska ortodoksja), lecz na uspołecznieniu zmonopolizowanego przemysłu ciężkiego oraz przejęciu przez państwo kontroli nad sektorem kredytowym i podporządkowaniu polityki pieniężnej potrzebom rynku wewnętrznego. Popularyzacja „Planu Pracy” (towarzyszyła mu oryginalna, intensywna kampania propagandowa) rozniecić miała na nowo zapał wśród dotychczasowych sympatyków socjaldemokracji, ale również zakładano, że pozwoli dotrzeć do środowisk nieproletariackich, pozostających dotychczas poza zasięgiem oddziaływania partii robotniczej lewicy. Inspirowane pismami de Mana idee planizmu w połowie lat trzydziestych budziły zainteresowanie wielu działaczy socjalistycznych także poza Belgią. Pomimo anatemy, jaką obłożono samego de Mana, w związku z jego kolaboracją z Niemcami w okresie okupacji Belgii, kojarzona z jego nazwiskiem idea planizmu stanowi istotny epizod w historii europejskiej socjaldemokracji i może być traktowana jako jeden z wczesnych symptomów przemian, które po II wojnie światowej doprowadziły do porzucenia przez socjaldemokratów marksizmu i zdecydowanego zaangażowania w budowę instytucji kapitalistycznego państwa dobrobytu.