Od ideologicznej samotności do dialogicznego spotkania: F. Ebner, L. Althusser, P. Freire

W niniejszym artykule zostają zestawione dwie podstawowe sytuacje człowieka: sytuacja relacji z drugim człowiekiem (dialog) oraz sytuacja ludzkiej samotności, charakteryzowana tu jako ideologia. Ich zestawienie opiera się na koncepcjach trzech wybitnych, lecz bardzo różnych myślicieli, łączących filozofię i działanie pedagogiczne. Są to Ferdinand Ebner, Louis Althusser oraz Paulo Freire. Ebner reprezentuje tu filozofię dialogu, a więc nurt postrzegający naturalny stan człowieka – nieco upraszczając – w sytuacji dialogicznej. Althusser, jako neomarksista, widzi zaś tenże stan w zanurzeniu w ideologii. Natomiast Freire – twórca „pedagogiki dialogu” – stara się zaprezentować możliwość przejścia od zniewolenia w ideologii do wolności w dialogu. Na podstawie tej różnorodności koncepcji podjęta zostaje próba określenia „warunków możliwości” przejścia od ideologii do dialogu, a więc także od zniewolenia do wolności. Szczególne znaczenie zostaje przypisane problemowi zaufania, problemowi „złamania życia naturalnego” (określenie Ebnera), oraz pytaniu o stosowanie przemocy. Na pytanie o możliwość życia w wolności i wyzwalania w zainfekowanym ideologią świecie nie da się jednak odpowiedzieć na poziomie ogólnym i „obiektywnym”, lecz każdorazowo na poziomie osobistym i subiektywnym. Tak więc iluzoryczne byłoby być może pragnienie wyeliminowania ideologii całkowicie, jednak możliwe wydaje się, mimo obecności ideologii, uświadomienie sobie tej obecności i wybieranie zamiast niej realnego człowieka.

In this article two basic human situations are juxtaposed: the situation of a relationship with another human being (a dialogue) and the situation of human loneliness, characterized here as ideology. Their juxtaposition is based on the concepts of three outstanding, though very different, thinkers, combining philosophy and pedagogical activity. They are Ferdinand Ebner, Louis Althusser, and Paulo Freire. Ebner represents here the philosophy of dialogue, thus the trend perceiving the natural condition of man (to somewhat simplify it) in a dialogic situation. Althusser, as a neo-Marxist, sees the same condition in the immersion in ideology. In contrast, Freire – the developer of the “pedagogy of dialogue” – is trying to present a possibility to move from enslavement in ideology to freedom in dialogue. On the basis of this diversity of concepts an attempt is made to determine the “conditions of the possibility” to move from ideology to dialogue, and therefore also from enslavement to freedom. Particular importance is attributed to the issue of trust, the issue of “breaking natural life” (Ebner’s term), and the question of the use of violence. When asked about the possibility of living in freedom and emancipation in a world infected with ideology, one cannot answer at the general and “objective” level, but in each case at the personal and subjective one. Thus, a desire to completely eliminate ideology would be perhaps fairly illusory, but it seems possible, despite the presence of ideology, to be aware of this presence and to choose a real person instead of it.