Norwida droga do Hafiza

W twórczości Norwida odnaleźć można dalekie echa koncepcji sufickich. Jedną z nici wiążących tego polskiego poetę z nurtem muzułmańskiego mistycyzmu jest manifestująca się w Pismach wszystkich fascynacja Dywanem Hafiza (drugą – osoba Abd el-Kadera). Perski poeta-mistyk jest wspominany w dziełach polskiego autora pięć razy (dwa razy w listach oraz trzy razy w poematach: Assunta, Emil na Gozdawiu oraz A Dorio ad Phrygium). Jest dość wątpliwe, by w okresie przedemigracyjnym (warszawskim) Norwid zapoznał się z filareckimi przekładami gazelów Hafiza (Sękowski, Wiernikowski, Chodźko). Bramy do świata Hafizowskiego otworzyły przed nim raczej dopiero pełne niemieckie tłumaczenia Dywanu (Purgstall i inni) oraz liczne nawiązania tematyczne w utworach niemieckich romantyków (Goethe, Heine). Okazją do zetknięcia z nimi był pobyt Norwida w Berlinie w roku 1846 i kwerendy w tamtejszej Bibliotece Uniwersyteckiej. Niewykluczone, że rolę bodźca odegrała też amerykańska (i późniejsza) lektura dzieł Emersona. Świat liryki Hafizowskiej otwierały przed autorem Assunty także przekłady francuskie, choć tym przypaść musiała raczej rola drugorzędna, gdyż w wieku XIX były one stosunkowo nieliczne (przełożono zaledwie 32 utwory do śmierci Norwida). Lata emigracji paryskiej dostarczyły wielu nowych okazji, by pogłębić wiedzę o literaturze i kulturze Persji. Sprzyjał temu nie tylko sam pobyt w Paryżu, ale i obecność w gronie polskich emigrantów, wybitych iranologów, z którymi Norwid się stykał: Aleksandra Chodźki i Wojciecha Biberstein-Kazimirskiego (ten pracował z kuzynem Norwida – Michałem Kleczkowskim we francuskim MSZ). Apogeum fascynacji Norwida Hafizem przypadło na lata 70., choć wiele poszlak zdaje się wskazywać na Hafizowski patronat już nad Promethidionem. Suficka „alchemia miłości”, przenikająca strofy Dywanu Hafiza, znalazła odblask przede wszystkim w Assuncie. Motto do tego poematu zaczerpnął Norwid zapewne z francuskiego przekładu A Grammar of the Persian Language Williama Jonesa (tłum. Garciana de Tassy z 1845 r.), w której dwuwiersz ów znalazł się pośród przykładów perskiej składni (gazel, z którego pochodzi ów dystych, nie był jeszcze wówczas w całości przetłumaczony na francuski). Z kolei motto do Emila na Gozdawiu jest prawdopodobnie parafrazą gazelu przełożonego na język francuski przez tegoż Jonesa i zamieszczonego w jego Traktacie o poezji orientalnej jako Oda V. Wybór motta do Emila… świadczy o przynależności Norwida do elitarnej grupy XIX-wiecznych erudytów, którzy umieli dotrzeć do religijnego wymiaru poezji Hafiza, umykającego na ogół ówczesnym europejskim czytelnikom Dywanu. Szczególnie oryginalnym pomysłem polskiego poety było przywołanie tekstu z obszaru kulturowego islamu (a nie chrześcijaństwa!) dla potrzeb polemiki z russowskim laickim modelem wychowania oraz przeciwstawienie zsekularyzowanej mentalności europejskiej głębokiego, niewzruszonego zmysłu religijnego Orientu.

In Norwid’s works one can find distant echoes of the Sufi concepts. One of the threads linking this Polish poet to the current of Muslim mysticism is his fascination with Hafiz’s Divan (and secondly – the person of Abd el-Kader) manifesting it self in Pisma wszystkie. The Persian poet and mystic is mentioned in the works of the Polish author five times (twice in letters and three times in poems: Assunta, Emil na Gozdawiu and A Dorio ad Phrygium). It is quite doubtful that Norwid became acquainted with philarete’s translations of Hafiz’sghazals (Sękowski, Wiernikowski, Chodźko) in his pre-emigration (Warsaw) period. It was rather the full German translations of Divan (Purgstall and others) and numerous thematic references in the works of German Romantics (Goethe, Heine) that opened to him the gates to Hafiz’s world. Norwid could have been exposed to these during his stay in Berlin in 1846 while attending a query at the University Library there. It cannot be ruled out that also the reading of Emerson’s works during his American period (and later) was a kind of stimulus. The world of Hafiz’s lyric poetry could also spread open before Norwid owing to French translations, although their role was rather secondary, since in the 19th century they were relatively few (only 32 works were translated before Norwid’s death). The years of Parisian emigration provided many new opportunities to advance the know-ledge of Persian literature and culture. This was favoured not only by the stay in Paris, but also by the presence among Polish emigrants of eminent iranologists with whom Norwid was in touch: Aleksander Chodźko and Wojciech Biberstein-Kazimirski (he worked together with Norwid’s cousin Michał Kleczkowski at the French Ministry of Foreign Affairs). The height of Norwid fascination with Hafiz was in the 1870s, although many facts indicate that Promethidion could already be inspired by Hafiz. The Sufi “alchemy of love” permeating the stanzas of Hafiz’s Divan found its reflection primarily in Assunta. Norwid took the motto for this poem probably from the French translation of A Grammar of the Persian Language by William Jones (translated by Garcin de Tassyin 1845), in which the couplet was among the examples of Persian syntax (the ghazelin which this couplet originated, was still not fully translated into French). In turn, the motto for Emil na Gozdawie is probably a paraphrase of the ghazel translated into French by the same Jones and included in his Treaty on Oriental Poetry as Ode V. The choice of the motto to Emil... testifies to Norwid’s affiliation with an elite group of 19th-century erudites who were able to get access to the religious dimension of the poetry by Hafiz, which generally remained hidden for the European readers of Divan at that time. A particularly original idea of the Polish poet was the evocation of a text from the area of cultural Islam (and not Christianity!) for the needs of polemics with the Rousseau eansecular model of upbringing, and the juxtaposition of the secularised European mentality with the deep, unshakable religious sense of the Orient.