Poszukiwana metafora antropocenu. Reinterpretacja mitu o Edypie

Antropocen – epoka człowieka, hasło wywołujące świadomość zbliżającej się katastrofy ekologicznej. Stosunek człowieka do przyrody stał się nadrzędnym problemem, którego rozwiązanie zadecyduje o dalszym istnieniu gatunku ludzkiego. Wydawało się, że jako ludzkość posiadamy nieograniczoną władzę oraz możliwości naukowe i techniczne do zarządzania Ziemią. Dzisiaj pojawiła się nagła potrzeba zmiany naszych działań nastawionych przede wszystkim na despotyczny wzrost – głównie ekonomiczny. Problem ochrony klimatu wymaga szybkiego działania. Wymaga zmiany świadomości. Naukowa wiedza o faktycznym zagrożeniu okazuje się jednak nieskuteczna w budzeniu z marazmu i denializmu supersprawczą ludzkość. Stąd potrzeba metafory, która zobrazuje transformację wiedzy i wartości w takie, które sprawniej skłonią do przeciwdziałania kryzysowi klimatycznemu. Uznałam mit o Edypie opowiedziany przez Sofoklesa za dostatecznie znaną i jednocześnie motywującą metaforę antropocenu. Do reinterpretacji mitu wykorzystałam P. Ricoeura potrzebę uchwycenia istoty tragiczności i otwarcia na nią oczu. Posłużyłam się C. Levi-Straussa poszukiwaniami w micie uniwersalnych zasad myślenia i doświadczenia ludzkiego. Posiłkowałam się tezą M. Foucaulta o nadwyżce wiedzy i władzy w osobie Edypa. Przeniosłam uwagę z wydarzeń w Tebach na te, które wydarzyły się w Kolonos. Życiowa droga, jaką przebył Edyp, wskazuje na transformację, której dokonał w poszukiwaniu nowej wiedzy potrzebnej do odzyskania władzy i przezwyciężenia postawy ofiary własnych działań. Zaproponowałam, aby tabu ojcobójstwa i kazirodztwa odczytywać nie jako zakaz, a jako radę i sposób na degradację i transformację Ego w Eco, egocentryzmu w ekocentryzm. W Kolonos duchowa siła i nowa wiedza Edypa zapewniła ochronę i bezpieczeństwo Ateńczykom. Proponowana metafora antropocenu mogłaby wspomóc odzyskanie „zmysłu tragizmu”, a ten umożliwiłby „Antropoceńczykom” metanoję, zwrot myślenia i nową moc.

Das Anthropozän ist ein Menschenzeitalter, ein Stichwort, das das Bewusstsein für eine drohende Umweltkatastrophe weckt. Die Einstellung des Menschen zur Natur ist zu einem Hauptproblem geworden, dessen Lösung über das Fortleben der menschlichen Spezies entscheiden wird. Es schien, dass wir als Menschheit über unbegrenzte Macht und wissenschaftliche und technische Möglichkeiten verfügen, um die Erde zu verwalten. Heute ist es dringend notwendig geworden, unsere Aktivitäten zu ändern, die vor allem auf despotisches Wachstum ausgerichtet sind – hauptsächlich auf wirtschaftliches Wachstum. Das Problem des Klimaschu-tzes erfordert rasches Handeln. Es erfordert einen Bewusstseinswandel. Die wissenschaftlichen Erkenntnisse über die tatsächliche Bedrohung erweisen sich jedoch als wirkungslos, wenn es darum geht, die extrem wirksame Menschheit aus Marasmus und Leugnung zu wecken. Daher braucht es eine Metapher, die die Transformation von Wissen und Werten zu einem solchen Wissen bildhaft macht, das zur Bewältigung der Klimakrise wirksamer anregen wird. Ich fand den von Sophokles erzählten Mythos von Ödipus eine hinreichend vertraute und gleichzeitig motivierende Metapher für das Anthropozän. Um den Mythos neu zu interpretieren, griff ich auf die Idee von Paul Ricoeurs zurück, das Wesen der Tragödie einzufangen und die Augen dafür zu öffnen. Ich nutzte die Suche von Claude Levi-Strauss nach universellen Denkprinzipien und menschlicher Erfahrung im Mythos. Ich bediente mich Michel Foucaults These vom Überschuss des Wissens und der Macht in der Figur von Ödipus. Ich verlagerte die Aufmerksamkeit von den Ereignissen in Theben auf die Ereignisse in Kolonos. Der von Ödipus zurückgelegte Lebensweg deutet auf den Wandel hin, den er auf der Suche nach dem neuen Wissen vollzogen hat, das notwendig war, um die Macht zurückzugewinnen und die Haltung des Opfers seiner eigenen Handlungen zu überwinden. Ich schlug vor, das Tabu von Vaterschaftsmord und Inzest nicht als Verbot sondern als Rat und als Weg zur Degradierung und Transformation von „Ego“ in „Eco“, Egozentrismus in Ökozentrismus, zu lesen. In Kolonos haben spirituelle Stärke und neues Wissen von Ödipus den Schutz und die Sicherheit den Bewohnern von Athen gewährleistet. Die vorgeschlagene Metapher für das Anthropozän könnte die Wiedererlangung des „Sinns für das Tragische“ fördern, und dieser würde den „Anthropozänern“ Metanoia, den Wandel des Denkens und eine neue Kraft ermöglichen.

Anthropocene – the epoch of man, a slogan that evokes awareness of the impending ecological catastrophe. Man’s attitude to nature has nowadays become a major problem and its solution or not will determine the further existence of the human species. As humanity, we believe to possess inexhaustible scientific and technical might and potential to run the Earth. Yet today an urgent need has arisen to reverse our present activities designed primarily to boost frenetic economic growth. Prompt action is needed to protect the Earth’s climate. Our mentality needs to be changed. However, the looming ecological threat has not yet evoked large enough concern among men, otherwise so highly expert in many fields nor overcome our inertness and denialism. Hence the need for a metaphor that would inspire change of knowledge and values to help counteract the climate crisis more efficiently. I believe that the story and myth of Oedipus as told by Sophocles is a sufficiently well-known and a motivating one and applicable to the Anthropocene. Reinterpreting the myth, I refer to Paul Ricoeur’s expressed need to grasp and understand the essence of the tragic. I follow C. Levi-Strauss’s thinking in his exploration of mankind’s universal principles of thinking and experience in the myth. I share Michel Foucalt's contention regarding the excess of Oedipus’s power and knowledge. I reverse the attention from events in Thebes to these in Kolonos. The path of Oedipus’ life illustrates the transformation he had undergone having gained new knowledge needed to regain power and to overcome the sense of being a victim of his own actions. I also suggest that the taboo of patricide and incest be not perceived as a proscription but as an advice and also a way of degrading and transforming the “Ego” into “Eco”, that is egocentrism into ecocentrism. In Kolonos, the spiritual strength and the extra knowledge gained by Oedipus ensured protection and security to Athenians. The proposed metaphor of the “Anthropocene” could help to revivify the “sense of tragedy” leading consequently to metanoia, a change of people’s minds, new strength and inspiration to act.