„Swój” czy „obcy”? Wybrane konteksty grocików krzemiennych w zespołach grobowych

Schyłek neolitu i początki wczesnej epoki brązu są okresem, podczas którego zachodziły procesy będące skutkami głębokich przemian kulturowych. Te fundamentalne zmiany polegały na powstaniu nowych struktur społecznych i gospodarczych, związanych z uprawianiem pasterstwa i wynikającej z niego wzmożonej mobilności grup ludzkich. Musiały wiązać się z tym rozmaite konflikty międzygrupowe, wynikające chociażby z konkurowania o najlepsze pastwiska. Nie należy zarazem wykluczać, że w ówczesnej obyczajowości zachowania agresywne włączono do kanonów egzystencji, przez co odcisnęły głębokie piętno na ogólnie akceptowanych normach etycznych. Pewną przesłanką źródłową w tym względzie jest podstawowy, wybitnie militarny, zestaw instrumentarium znajdowanego w grobach, złożony z topora, siekiery, noża lub sztyletu oraz rynsztunku łuczniczego. Był to okres, kiedy istotny czynnik stanowiła potrzeba silnego akcentowania samoświadomości i autoidentyfikacji grupowej oraz dążenie do zaznaczania odrębności wobec otaczających środowisk kulturowych. W źródłach archeologicznych wspomniane tendencje w zachowaniach kulturowych manifestują się zwłaszcza w wytworach o funkcjach militarnych, a szczególnie w krzemiennych grocikach strzał do łuku (ryc. 1). Znaczna część późnoneolitycznych i wczesnobrązowych znalezisk grocików krzemiennych pochodzi z zespołów grobowych. Odkrywane w nich ostrza najczęściej są interpretowane, zapewne w większości przypadków słusznie, jako element wyposażenia towarzyszącego zmarłemu. Szczegółowa obserwacja kontekstów występowania grocików w grobach ujawniła wielokrotnie, że ich interpretacja nie zawsze jest jednoznaczna. Niekiedy zastany kontekst dobitnie wskazuje na charakter znaleziska jako swoistego corpusdelicti, stanowiącego przyczynę śmierci pochowanych osób (ryc. 2-6). Celem artykułu jest przedstawienie wybranych źródeł z obszaru Polski, które egzemplifikują problem badawczy zasygnalizowany w tytule tego opracowania.

The end of the Neolithic and the beginning of the Early Bronze Age was a time of processes governed by profound cultural transformations. These fundamental changes involved the emergence of new social and economic structures related to pastoralism and the resulting increased mobility of human groups. This must have brought about various inter-group conflicts, arising, for example, from competing over the best pastures. At the same time, it should not be ruled out that, in the then customs, aggressive behaviour had been integrated into the canons of existence, thus leaving a deep mark on the generally accepted ethical norms. The basic set of instruments found in graves, notably military in character and consisting of an axe, a knife or a dagger and archery equipment, provides some evidence in this respect. This was a period when the need for a strong emphasis on self-awareness and group self-identification was an important factor, and so was the desire to distinguish oneself from the surrounding cultural environments. In archaeological sources, the above-mentioned trends in cultural behaviour are manifested especially in artefacts of military character, flint arrowheads in particular. A significant part of the Late Neolithic and Early Bronze Age finds of flint arrowheads comes from graves (Fig. 1, 7, 8). These artefacts are most often interpreted, probably rightly in most cases, as part of equipment accompanying the deceased. However, a detailed observation of the contexts in which arrowheads are found in graves has repeatedly revealed that their interpretation is not always unambiguous (Fig. 2–5). Sometimes, the context clearly indicates that the finds can be seen as a kind of corpus delicti – the cause of death of the buried persons (Fig. 6). The aim of this article is to present selected sources from the area of Poland that exemplify the research problem indicated in the title of this paper.