Błąd w wychowaniu. W stronę weryfikacji teorii Antoniny Guryckiej

Celem badań przedstawionych w niniejszej publikacji była konstrukcja i weryfikacja modelu dla zjawiska popełniania błędu hamowania aktywności dziecka. W pracy korzystano z zaproponowanej przez Antoninę Gurycką (1990) koncepcji błędu w wychowaniu, a także wykorzystano zaproponowane przez tę autorkę relacje pomiędzy cechami mogącymi warunkować popełnianie przez rodzica błędu hamowania aktywności dziecka. W swojej koncepcji Gurycka (1990) wymienia szereg konstruktów, które implikują powstawanie błędu wychowawczego oraz warunkują jego doświadczanie przez dziecko. Zmienne, które implikują powstawanie błędu, to a) rozbieżność pomiędzy stanem aktualnym dziecka a cechami osobowości, które rodzic chce, aby dziecko rozwinęło (cel wychowawczy), b) doświadczanie przez rodzica trudności w sytuacji wychowawczej, c) reprezentacja dziecka w umyśle rodzica oraz d) reakcja na stres, tzw. tor zmian specyficznych. Rozbieżność determinuje doświadczanie trudności przez rodzica, natomiast samo doświadczanie trudności warunkuje u rodzica powstawanie specyficznej reprezentacji dziecka i jego zadań. W konsekwencji ta reprezentacja – poprzez zwalczanie stresu lub obronę przed stresem – prowadzić może do niekorzystnych dla rozwoju dziecka zachowań rodzica, polegających na hamowaniu dziecięcej aktywności. W konsekwencji hamowanie implikować może skutki negatywne dla rozwoju dziecka. Proponowany przez Gurycką model uzupełniono o trzy dodatkowe zmienne mogące pozostawać w związku z proponowaną przez autorkę strukturą: a) brak kontroli rodzicielskiej, b) dyrektywność agresywną oraz c) spadek poczucia kompetencji u dziecka. Równocześnie wprowadzono do analizy cechy temperamentu dziecka w celu sprawdzenia, czy mogą one pełnić rolę moderującą związek pomiędzy rozbieżnością a doświadczaną przez rodzica trudnością w sytuacji wychowawczej, a także związek pomiędzy hamowaniem aktywności dziecka a spadkiem poczucia kompetencji u dziecka w hamowanych sferach. Zmienne opisane przez Gurycką zostały zoperacjonalizowane przez Szymańską. Do pomiaru cech temperamentu dziecka wykorzystano skalę DOTS-R (Śliwińska i in., 1995). Dla zweryfikowania zależności prezentowanych w modelu zastosowany został jednopoziomowy model równań strukturalnych SEM, którego podstawą jest sieć powiązań wyjaśnianych zmiennych latentnych (Aranowska, 1996, 2005; Bartholomew i in., 2008). W celu sprawdzenia moderującej roli temperamentu dziecka zbudowany został hierarchiczny model regresji, który daje możliwość przeprowadzenia analiz ze względu na różnice międzygrupowe oraz możliwość kontroli efektów interakcji zmiennych z poziomu nadrzędnego modelu ze zmiennymi z poziomu podstawowego (individual; Batholomew i in. 2008; Heck, Thomas, 2009, 2010). W celu określenia, czy poza wskazaną przez Gurycką presją i reprezentacją dziecka w umyśle rodzica istnieją zmienne, które objaśniałyby hamowanie aktywności dziecka przez rodzica, wykorzystano technikę algorytmu matematycznego drzewa klasyfikacji i regresji (classification and regression tree [C&RT]). Technikę tę wykorzystano również do analizy obieranych przez rodziców celów wychowawczych. Uzyskane wyniki wskazują na dobre dopasowanie modeli teoretycznych do danych empirycznych. Rozbieżność determinuje doświadczanie przez rodzica trudności wychowawczych. Doświadczanie trudności związane jest z kształtowaniem reprezentacji dziecka w umyśle rodzica. Reprezentacja dziecka związana jest z przyjmowaniem reakcji obrony przed stresem i stosowaniem przez rodzica presji wobec dziecka, a także z hamowaniem aktywności dziecka. Stosowanie przez rodzica presji wobec dziecka związane jest z hamowaniem aktywności dziecka. Wszystkie wymienione związki są umiarkowane i wysokie. Przyjmowanie przez rodzica reakcji obrony przed stresem związane jest z brakiem kontroli rodzicielskiej (związek jest jednak bardzo niski). Reprezentacja dziecka związana jest ze stosowaniem przez rodzica dyrektywności agresywnej wobec dziecka (związek umiarkowany). Jedyną zmienną temperamentalną dla związku rozbieżności i doświadczanej przez rodzica trudności jest plastyczność temperamentalna dziecka. Wyniki uzyskane na podstawie obliczeń wykonanych z wykorzystaniem algorytmów matematycznych ujawniły różnice w doświadczaniu trudności przez rodzica ze względu na dobór celów wychowawczych. Wyniki badań jednoznacznie podtrzymują słuszność koncepcji Guryckiej.