Bezpieczeństwo Rzeczypospolitej w stosunkach polsko-radzieckich i polsko-rosyjskich 1990-1993. Uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne

Bezpieczeństwo Polski w latach 1990–1993 związane było z sytuacją międzynarodową, którą kształtowały wydarzenia w ZSRR. Jego stan zależał od unormowania stosunków polsko-radzieckich/rosyjskich oraz od polityki bezpieczeństwa krajów zachodnioeuropejskich. Działo się to z kilku przyczyn. RP do 1989 roku stanowiła element bloku wschodniego i strefę wpływów ZSRR. Polityka wewnętrzna podporządkowana była komunistycznej ideologii, gospodarką kierowano centralnie. Na terytorium Polski stacjonowały radzieckie jednostki wojskowe, będące gwarantem nienaruszalności terytorialnej RP oraz sankcjonujące dwubiegunowy podział świata. Polska związana była sojuszem wojskowym z ZSRR, którego urzeczywistnieniem był UW. Odzyskanie pełnej suwerenności w określaniu kierunku polityki wewnętrznej i zagranicznej było procesem żmudnym i długotrwałym, tym bardziej że Moskwa nie zamierzała zrezygnować z możliwości decydowania o losach Europy Środkowo-Wschodniej. Niestabilność na obszarze środkowoeuropejskim była również niekorzystna dla Europy Zachodniej, zainteresowanej stworzeniem ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeństwa, którego ZSRR byłby częścią. Mimo że logiką transformacji ustrojowej było zwrócenie się państw środkowoeuropejskich w stronę demokracji zachodnioeuropejskich, to w pierwszych latach tranzycji Europa Środkowo-Wschodnia była nadal bardziej radziecka niż europejska. Uniezależnienie mogło odbyć się wskutek unormowania drażliwych kwestii w stosunkach dwustronnych: podpisania traktatu państwowego oraz umowy o wycofaniu wojsk. Realizacja euroatlantyckiego kierunku polskiej polityki zagranicznej związana była przede wszystkim ze zmianą „progorbaczowskiej” polityki Zachodu. „Powrót do Europy” wymagał zatem czasu, nawet jeśli dla państw zachodnich oznaczał ostateczne zwycięstwo w zimnowojennej konfrontacji. Na początku lat 90. ujawniły się nowe tendencje w pojmowaniu siły państw. Zaczęto odchodzić od definiowania bezpieczeństwa w kategoriach ściśle militarnych na rzecz nowego nurtu – roli gospodarczego rozwoju. Szczególnie widoczne było to w przypadku zjednoczonych Niemiec, które kontynuowały politykę soft power, rozpoczętą po drugiej wojnie światowej. Nie był to do końca dobrowolny wybór, gdyż RFN jako państwo przegrane po wojnie musiało przyjąć warunki demilitaryzacji i oprzeć swoje bezpieczeństwo na amerykańskiej obecności w Europie w postaci NATO. Nie zmienia to jednak faktu, że europejska polityka bezpieczeństwa w latach 90. zakładała przede wszystkim tworzenie strefy stabilności i niwelowanie negatywnych skutków rozpadu dwubiegunowego ładu międzynarodowego. W koncepcji tej zawarty był postulat utrzymywania integralności ZSRR, gwarantującego nierozprzestrzenianie broni masowego rażenia. Moskwa nie stanowiła wówczas dla Zachodu realnego zagrożenia w sensie militarnym, głównie z powodu niewydolności gospodarczej oraz zmian politycznych, będących wynikiem „nowego myślenia” Gorbaczowa. Stabilność, potrzebną do budowy ogólnoeuropejskiego systemu bezpieczeństwa, Europa Zachodnia próbowała uzyskać poprzez wspieranie reform w ZSRR. W tej sytuacji kwestia aspiracji państw środkowoeuropejskich była drugorzędna. Polska i inne kraje Europy Środkowo-Wschodniej postrzegane były przez Zachód jako pochodna ich stosunków z ZSRR. Relacje dwustronne Polski z ZSRR/Rosją stanowiły reakcję na dynamiczne wydarzenia na arenie międzynarodowej. Kształt polskiego bezpieczeństwa zmieniał się wraz z uznaniem polsko-niemieckiej granicy (co umożliwiło rozpoczęcie negocjacji umowy o wycofaniu wojsk), puczem Janajewa, który był „początkiem końca” ZSRR i pozwolił polskim elitom politycznym na sformułowanie oficjalnych postulatów członkowskich oraz rozpadem ZSRR, który zmienił nieprzychylną postawę Zachodu wobec polskich aspiracji i zdynamizował stosunki polsko-rosyjskie w kwestii finalizacji problematycznych spraw.