À la recherche de l’unité: les paradoxes bourgetiens

Paul Bourget był jednym z pierwszych teoretyków dekadencji. Sformułowana przez niego definicja tego zjawiska znalazła się w artykule dotyczącym Charlesa Baudelaire’a, zamieszczonym następnie w dwutomowym zbiorze pt. "Essais de psychologie contemporaine". Wspomniane dzieło oraz pierwszy tom "Études et portraits" stanowią korpus niniejszej pracy. Jej celem jest wyłonienie stawianych w nich tez, odkrycie stojących za nimi motywacji i podsumowanie stanowiska Bourgeta, które, jak się okaże, jest niepozbawione wewnętrznych sprzeczności. Otóż ten inteligentny krytyk, który w swoich analizach trafnie wskazuje źródła melancholii tak powszechnej we Francji u schyłku XIX wieku – przemiany cywilizacyjne, rosnąca niezależność jednostki w społeczeństwie, coraz większy wysiłek umysłowy połączony z brakiem aktywności fizycznej – próbuje jednocześnie wskazać rozwiązanie tych problemów sprzeczne z ich przyczynami. Wytyczając wąską i pozbawioną alternatyw ścieżkę, którą coraz mocniej zlaicyzowane i zatomizowane społeczeństwo miałoby pójść ku religii i jedności, Paul Bourget daje dobitny dowód swego dogmatyzmu. Na długo przed oficjalnym zajęciem pozycji moralisty (po publikacji powieści "Uczeń" w roku 1889) zaprzecza obrazowi zdystansowanego myśliciela, który na pozór wyłaniał się z jego tekstów krytycznych.

Paul Bourget was among the first theoreticians of decadence. He defined that phenomenon in “Charles Baudelaire”, one of the articles published in his "Essais de psychologie contemporaine". Our corpus consists of two volumes of "Essais" and the first volume of "Études et portraits". The aim of this paper is to present Bourget’s views and motivations, as they appear in the aforementioned texts, in order to establish his theories. As it appears, they are not free of inner contradictions. Bourget perspicuously examines the causes of melancholy in fin de siècle France: progress of civilization, individual autonomy and overcultivated intelligence. However, the solutions he proposes to these problems are incompatible with their causes. By pushing the secular and individualized society towards religion and unity, Bourget reveals his dogmatism. Long before his official recognition as a moralist (after publishing "Le Disciple" in 1889), he rejects the image of a distant thinker which seemingly emerges from his essays.