Émile et le canard

Historia kuglarza i kaczki zawarta w III Księdze Emila (1762) nie tylko stanowi zręcznie skonstruowaną komedyjkę o zmanipulowanym manipulatorze, ale funkcjonuje też jako prototyp całej serii manipulacji, które możemy zaobserwować w innych fragmentach tej powieci i innych utworach Rousseau. Na szczególną uwagę zasługuje Anty-Emil (1763), którego autor, Jean-Henri-Samuel Formey, nie zrozumiał mistyfikacji Jana-Jakuba i poddał jego dzieło ortodoksyjnej krytyce. W analizowanym fragmencie mamy też do czynienia z modelem manipulacji czytelnika przez narratora, którego dobre intencje szybko mogą zostać zakwestionowane, gdy tylko straci się go z oczu. Autor Nowej Heloizy dał wreszcie próbkę swych powieściopisarskich umiejętności, pokazał bowiem, że sens tekstu pozostaje częściowo ukryty, czy wręcz niedostępny dla roztargnionego czytelnika.