Herezja jako czynnik rozwoju kultury. Rozważania na przykładzie działalności waldensów

Autor rozpoczyna tekst od uporządkowania kwestii terminologicznych. Wyjaśnia, czym w rozumieniu chrześcijaństwa jest herezja i czym różni się od schizmy. Odwołując się do książek Gilberta K. Chestertona, pokazuje także, jak współcześnie zmienia się sposób rozumienia oraz wartościowania pojęć „herezja” i „ortodoksja”. Następnie stawia i uzasadnia tezę, że herezje w sensie ścisłym nie są twórcze, to znaczy nie mogą przyczyniać się do postępu kultury, w ramach której funkcjonują. Podstawowy argument za taką tezą jest następujący: herezje nie rozwijają kultury, bo ich twórcy odrzucają jej dorobek (czyli dziedzictwo kulturowe) i za każdym razem próbują kształtować kulturę od nowa. Odwołując się do działalności ruchu waldensów, pokazuje, że herezje mogą być twórcze tylko pośrednio — to znaczy stanowiąc inspiracje do doskonalenia ortodoksyjnej religii. Doskonalenie to przejawia się w precyzowaniu dogmatów, a także w postaci modyfikacji sposobu funkcjonowania instytucji religijnych. Waldensi oddziałali na obu tych płaszczyznach. W kwestiach doktrynalnych ich rola polegała na tym, że pomogli Kościołowi katolickiemu wskazać i skrytykować te elementy doktryny katarów, które nie były zgodne z dogmatami chrześcijaństwa. Natomiast w kwestiach praktyczno-instytucjonalnych jako „ruch ubogich” przygotowali grunt pod działalność zakonów żebraczych.

At the beginning of the text, the author sets in order some terminological issues. He explains how heresy is conceived on the ground of Christianity and how it differs from schism. He also shows contemporary changes in meaning and evaluation of concepts of “heresy” and “orthodoxy”. For that purpose, he refers to Gilbert K. Chesterton’s books. Then he proposes and proves the thesis that heresies in strict sense are not constructive, i.e. they cannot contribute to the progress of culture within which they exist. The main argument is as follows: heresies do not develop culture because their authors reject its achievements (i.e. cultural heritage) and try to shape the culture anew according to completely different principles. Referring to activity of the Waldenses movement, the author shows that heresies can be constructive only indirectly—as inspiration to improve the orthodox religion. This improvement consists in making dogmas more precise and also in modification of functioning of religious communities and institutions. The Waldenses had an influence on these two areas. On the matter of doctrine their role was that they helped the Catholic Church to point at and criticize these elements of Catharism which were in disagreement with Christian dogmas. When it comes to practical and institutional issues, as “the movement of the poor”, they prepared a ground for the mendicant orders.