„Sprawy polskie” w pruskim Ministerstwie Spraw Wewnętrznych (1900–1918)

Głównym celem badawczym artykułu jest odpowiedź na pytanie, jaka była rola pruskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych przy wcielaniu w życie pruskiej „Polenpolitik”. Na podstawie zachowanych (choć niepełnych) rozporządzeń wewnętrznych i schematów organizacyjnych tego ministerstwa autor próbuje ustalić, jak przebiegały mechanizmy decyzyjne przy rozpatrywaniu „spraw polskich” w tymże ministerstwie; jakie konkretnie osoby, w jakich referatach merytorycznych podejmowały setki decyzji składających się na odgórnie przyjęte ramy „Polenpolitik”. Problem badawczy jest o tyle skomplikowany, że zachowany układ akt Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, przechowywanych w Geheimes Staatsarchiv w Berlinie, nie odpowiada strukturze referatów merytorycznych, w których zostały wytworzone. Zastany układ jest głównie wytworem registratur, gdyż to tam łączono poszczególne akta w tomy, nadając im tytuły i przynależność strukturalną. Artykuł składa się z trzech części merytorycznych. W części wstępnej autor wyjaśnia, że Ministerstwo Spraw Wewnętrznych jako najwyższa instancja zwierzchnia dla struktur policji i administracji terenowej ponosiło główną odpowiedzialność za realizację w praktyce rządowej „Polenpolitik”. W części drugiej autor przeprowadza krótką analizę karier zawodowych szefów resortu spraw wewnętrznych, by odpowiedzieć na pytanie, czy ich doświadczenia administracyjne w prowincjach wschodnich i kontakty z ludnością polską w jakiś sposób determinowały kierunek i ciągłość „polityki polskiej” w kierowanym przez nich resorcie. Ostatnia część jest poświęcona strukturze organizacyjnej ministerstwa i jej zmianom w omawianym okresie. Rozważania koncentrują się na tych referatach merytorycznych, które podejmowały decyzje w „sprawach polskich”. We wnioskach autor podkreśla częste zmiany ministrów spraw wewnętrznych i ich znikome doświadczenia w pracy administracyjnej w prowincjach zamieszkałych przez Polaków (Ostmarken), co sugeruje, że nie były one główną przyczyną kierunku, ciągłości i determinacji w realizacji polityki germanizacyjnej wobec mniejszości polskiej. Te czynniki autor dostrzega w samej strukturze i funkcjonowaniu referatów merytorycznych ministerstwa. Początkowo „sprawy polskiej agitacji” (Polenagitation) rozpatrywane były w jednym referacie z problemami ruchu socjalistycznego, anarchistycznego oraz separatystycznego ruchu welfickiego (hanowerskiego) i duńskiego. Wszystkie były bowiem jednakowo traktowane jako zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa. Wraz z radykalizacją polityki germanizacyjnej sprawy „polskiej agitacji” od 1908 r. znalazły się w odrębnym referacie, kierowanym do 1918 r. przez tego samego decernenta. Był on wspierany przez dwóch decernentów referatów policyjnych (ogólnej policji państwowej i policji politycznej). W sumie w latach 1908‒1918 zaledwie trzy osoby podejmowały decyzje merytoryczne w sprawach polskich, w czym autor upatruje właśnie ciągłość i konsekwencję w realizacji antypolskiej polityki rządu pruskiego.

The chief research goal of this article is to answer the question what was the role of the Prussian Ministry of the Interior in the implementation of the Prussian “Polenpolitik.” On the basis of the preserved (even if incomplete) internal regulations and organisational plans of the ministry, I explore the Ministry’s decision-making mechanisms when the “Polish affairs” were considered. I also try to determine which specific persons in which departments made the hundreds of decisions which contributed to the officially adopted framework of “Polenpolitik”. The research problem is all the more complicated because the preserved hierarchical structure of the Ministry files, stored in the Geheimes Staatsarchiv in Berlin, does not correspond to the structure of the departments in which they were created. The present structure must be attributed mainly to registering offices, where individual files were compiled in volumes, to which titles and structural affiliation were assigned. The presented article consists of three parts. In the introductory part, I explain that the Ministry of the Interior, as the supreme authority for police and field administration structures, bore the main responsibility for the realization of “Polenpolitik” in governmental practice. In the second part, I shortly examine the careers of senior officials of the Ministry in order to answer the question whether their administrative experience in the eastern provinces and their contacts with the Polish population in any way determined the direction and continuity of “policy for Poland” in the ministry they headed. I devote the last part to the Ministry’s organisational structure and its evolution in the period in question. The considerations are focused on those substantive departments, which made decisions on “Polish affairs.” In the concluding section, I emphasize the frequent rotation of the ministers and their scant experience of administrative work in the provinces inhabited by Poles (Ostmarken), which suggests that they were not the main factor in the direction, continuity and determination of the Germanization policy towards the Polish minority. I notice these factors in the very structure and functioning of the Ministry’s core departments. At first, “matters of Polish activism” (Polenagitation) were at first processed in one department that dealt with the problems of the socialist and the anarchist movement and the Welfen (Hannoverian) separatist movement and one in Denmark. This was because all of them were equally regarded as a threat to state security. With the radicalization of Germanization policy, from 1908 onwards the matters of “Polish activism” were dealt with by a separate department, headed by the same Dezernents until 1918. He was supported by two dezernents of police departments (general state police and political police). Overall, between 1908 and 1918 only three persons made decisions on Polish matters, which I see as the continuity and consistency of the anti-Polish policy of the Prussian government.