Motywy i motywacje duchowe w Mistrzu i Małgorzacie Michaiła Bułhakowa w polskich źródłach periodycznych i zwartych po roku 1989

Artykuł stanowi próbę przyjrzenia się Mistrzowi i Małgorzacie Michaiła Bułhakowa z perspektywy związków powieści z duchowym aspektem życia człowieka. Analizie poddane zostały teksty prasowe i czasopiśmiennicze oraz druki zwarte, w których pojawiają się odniesienia do życia religijnego pisarza czy moralnego statusu jego najsłynniejszego dzieła. Zaprezentowane zostały stanowiska przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych, nie tylko teologów czy religioznawców, ale także kulturoznawców, filologów, krytyków literackich publicystów i dziennikarzy. Podstawowym celem jest wyróżnienie nowych tendencji w recepcji książki, jakie można zaobserwować w Polsce po roku 1989. Temu właśnie podporządkowano strukturę artykułu. Na wstępie nakreślone zostały sposoby odbioru powieści w kontekście etyki chrześcijańskiej w latach 70. i 80. XX, następnie zaś zmiany spowodowane odmiennością warunków społeczno-historycznych po transformacji ustrojowej. W dalszej części szkicu przeanalizowano wizerunek Bułhakowa, który w okresie wcześniejszym stanowił ważny wzorzec osobowy, będąc niejako przedłużeniem obrazu powieściowych bohaterów-symboli. W szkicu podjęto także kwestię ewoluowania interpretacji i ocen Mistrza i Małgorzaty w kierunku zgodności z literą Ewangelii oraz rozpatrywania dzieła Bułhakowa w perspektywie teologicznej (zwłaszcza w ujęciu Kościoła katolickiego i prawosławnego) Nie mniej istotne dla recepcji książki okazały się także inne formy duchowości – m.in. manicheizm, gnoza czy ezoteryka. Wszystko to pozwoliło na ukazanie jej wpływu na duchowe poszukiwania współczesnego człowieka oraz uchwycenie ich wymiaru kulturowego.

This article is an attempt to look at Mikhail Bulgakov’s The Master and Margarita from the perspective of the novel’s relationship with the spiritual aspect of human life. The analysis includes press and magazine texts, as well as non-serial publications in which we could find references to the religious life of the writer or the moral status of his most famous work. Differing views of representatives of various scientific fields are also presented; not only those of theologists and scholars of religion, but also those of cultural experts, philologists, literary critics, commentators and journalists. The main goal is to present the new trends in the reception of the book which can be observed in Poland since 1989, and the article has been structured with that aim in mind. The preliminary part of the text focuses on the reception of the novel in the context of Christian ethics in the 1970s and 80s, and the changes introduced by the different socio-historical conditions after the fall of Communism. The following parts analyse the image of Bulgakov himself. At the time, the author was an important role model, seen as a continuation of the image presented by the character-symbols of his novels. The article also presents the problem of the evolution of various interpretations and evaluations of The Master and Margarita that have drifted towards their compatibility with the truth of the Gospel. Attention is also paid to the book as seen from a theological perspective, especially those of the Roman Catholic Church and the Orthodox Church. Its reception was also influenced by other forms of spirituality – Manichaeism, gnosticism and esotericism. All of the above have led to a presentation of its influence on modern human spiritual pursuits, and its importance in the cultural dimension.