Elend und Gelobtes Land – Bedeutungswandel oder Lesartenprofilierung?

An Beispielen wie Fräulein in Goethes Faust und vielen Ausdrücken aus dem Frühneuhochdeutschen des 16. Jahrhunderts wie Elend und Gelobtes Land wird gezeigt, dass die traditionelle Theorie des historischen „Bedeutungswandels“ mit der Gegenüberstellung von alter, heute nicht mehr gebräuchlicher Bedeutung eines Wortes und neuer, gegenwärtig verwendeter Bedeutung zu einfach ist. Dieser Beurteilung des lexikalischen Sprachwandels wird die These von einer „diachronen Polysemie“ gegenübergestellt, nach der die semantischen Merkmale von Lexemen im Laufe der Geschichte häufig neu geordnet werden, mit Zurücktreten und Vordringen ganzer Bedeutungen. Die Gebrauchsfrequenz kann wechseln, Hauptbedeutungen können zu Nebenbedeutungen werden und umgekehrt. Dabei können einzelne Merkmale verblassen oder ganz verschwinden und andere neu hinzukommen. Beim Lesen von Texten mit selten gewordenen Wortbedeutungen sind deshalb semantische Sensibilität und Sprachbewusstheit in den drei Varianten polysemische, morphologische und kollokative Sprachbewusstheit hilfreich. Ihre Entwicklung sollte im Sprachunterricht der Schulen gefördert werden.

Opierając się na występującym w Fauście J.W. Goethego leksemie Fräulein oraz wielu innych wyrażeniach pochodzących z XVI-wiecznego języka wczesno-nowo-wysoko-niemieckiego, takich jak: Elend oraz Gelobtes Land, autor artykułu wykazuje, iż tradycyjna teoria historycznego dryfu semantycznego, kontrastująca ze sobą dawne, nieużywane już dzisiaj znaczenie słowa z jego nowym, aktualnym znaczeniem, okazuje się zbyt prosta. Przyjmując przeciwne stanowisko dotyczące leksykalnych przemian zachodzących w języku, autor artykułu stawia tezę o diachronicznej polisemii, zgodnie z którą w miarę upływu czasu semantyczne cechy leksemów zostają często uporządkowane na nowo, w efekcie czego wiele znaczeń zanika, a w ich miejsce pojawiają się nowe. Częstotliwość użycia może się zmienić, znaczenia główne stają się pobocznymi i na odwrót. Poszczególne cechy mogą przy tym ulec zatarciu lub całkowicie zaniknąć, mogą także pojawić się nowe. Czytając teksty, w których występują słowa odsyłające do rzadko występujących znaczeń, pomocne mogą być zatem: wrażliwość semantyczna oraz świadomość językowa – w jej trzech wariantach: polisemicznym, morfologicznym oraz kolokacyjnym. Rozwijanie świadomości językowej winno odbywać się na lekcjach z zakresu języka w ramach edukacji szkolnej.

The word Fräulein in Goethes Faust and many other early modern high German words of the 16th century such as Elend and Gelobtes Land bring to view, that the traditional theory of semantic shift is far too simple with the opposition of an old meaning, that is no longer used today, and a new meaning, that is usual nowadays. Instead of this theory of lexical language change the thesis of a „diachronic polysemy“ is set up and verified: the semantic features contained by lexical items often are arranged into new structures throughout history, backgrounding and foregrounding complete meanings. The frequency of use can switch: main meanings can become secondary meanings and the other way around. In the process separate features can fade or disappear and other ones can be added. If reading texts containing words the meanings of which have become rare it is helpful for the reader to have semantic sensibility and language awareness in the three variants: polysemous awareness, morphological awareness and collocative awareness. Teaching language at school the development of these abilities should be supported and energetically advanced.