Kirche in Norwegen in der Politik der Deutschen Besatzungsmacht und Norwegischer Faschisten

The paper is aimed at presenting policy pursued by German occupants and Norwegian fascists toward the Church in Norway during World War II. Resistance mounted by the Lutheran Church to the Nazis, in Norwegian literature referred to as “kirkekampen“ (struggle waged by the Church), is hardly addressed by Polish authors. The article is nearly completely based on Norwegian literature, and printed sources are used as primary source material. In 1940, after Norway had been invaded, the Norwegians had to face a new (occupation) reality. The authorities of the German Third Reich did not however follow a uniform policy toward the Church in the occupied Europe. In Norway, the Church was state-run, in other words the state was obliged to propagate Lutheran religion and enable Norwegian citizens to follow their religious practices. In 1940, the occupants did not immediately take action against the Church. Furthermore, both the Nazi Germany and the NS assured the invaded about their positive approach to religion. They did not intend to interfere in the matters of the Church as long as the clergy did not oppose the new political situation. Events that took place at the turn of 1940 and 1941 proved that the German Third Reich and the NS planned to connect the Norwegians to gas supply system. Nevertheless, the Church ceased to be loyal toward the occupants when the Norwegian law was being violated by the Nazis. The conflict between the Church and the Nazi authorities started at the end of January and the beginning of February 1941, yet it had its origin in political and religious developments that took place in Norway during the first year of occupation. Massive repressions against the clergy began in 1942, and bishops were the first to suffer from persecution. In February 1942, they were expelled, lost their titles and had to report to the police regularly. Very soon they lost the right to make speeches at gatherings. It is worth mentioning Bishop Beggrav who was interned between 1942 and 1945, i.e. longest of all clergy members. Since temporary expelling of priests from their parishes paralyzed their pastoral activity, in 1943 the Ministry of Church and Education began to send the “non grata“ pastors to isles situated north of Norway. Nevertheless, the internment conditions in which the clergymen lived were much better than the conditions in which Norwegian teachers were being kept. What contributed to such a difference was strong objection stated by the German Third Reich against continuing the conflict with the Church. Just as in the Nazi Germany, Hitler postponed taking final decision about the future of the Norwegian Church and planned to settle the matter after the war. In this way, he prevented Quisling from pursuing his own policy toward the Church.

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie polityki okupacyjnych władz niemieckich i norweskich faszystów wobec Kościoła w Norwegii w okresie drugiej wojny światowej. Zagadnienie przeciwstawiania się Kościoła luterańskiego władzom nazistowskim, określane w literaturze norweskiej jako „kirkekampen” (walka Kościoła) jest praktycznie nieobecne w literaturze polskiej. Artykuł oparty jest prawie wyłącznie na literaturze norweskiej a podstawowy materiał źródłowy stanowią źródła drukowane. Po zajęciu Norwegii w 1940 roku Norwegowie stanęli przed problemem jak ustosunkować się do nowej, okupacyjnej rzeczywistości. Władze Trzeciej Rzeszy nie prowadziły jednolitej polityki wobec Kościołów na zajętych i okupowanych terytoriach Europy. Kościół w Norwegii był kościołem państwowym tzn. państwo miało obowiązek wspierać religię luterańską i chronić praktyki religijnej. W 1940 roku władza okupacyjna nie wystąpiła otwarcie przeciwko Kościołowi, a co więcej zarówno Niemcy, jak i członkowie NS zapewniali o pozytywnym stosunku do religii. Nie zamierzano ingerować w sprawy Kościoła tak długo, jak duchowni nie sprzeciwiali się nowej sytuacji politycznej. Wydarzenia, do których doszło na przełomie lat 1940 1941 wyraźnie pokazały do czego zmierzają Niemcy i NS – społeczeństwo norweskie miało zostać znazyfikowane. Lojalność Kościoła wobec władzy okupacyjnej stanęła pod znakiem zapytania w chwili łamania przez nazistów prawa norweskiego. Konflikt między Kościołem a władzą nazistowską zaczął się na przełomie stycznia i lutego 1941 roku, ale jego podstawy leżały w rozwoju politycznym i religijnym Norwegii w pierwszym roku okupacji. Represje wobec duchowieństwa na większą skalę rozpoczęły się na początku 1942 roku, pierwszymi wobec których zastosowano ostrzejsze metody byli biskupi. W lutym 1942 roku zostali zwolnieni, pozbawienie tytułu i nałożono na nich obowiązek meldowania się na policji, wkrótce zabroniono im przemawiać na zgromadzeniach. Najdłużej zatrzymanym wśród wszystkich duchownym był biskup Beggrav, internowany w latach 1942–1945. Ponieważ tymczasowe wygnania kleru z parafii skutecznie paraliżowały działalność duszpasterską, Ministerstwo Kościoła i Edukacji rozpoczęło w 1943 roku zsyłanie niepożądanych pastorów na wysepki na północy Norwegii. Warunki przetrzymywania duchownych były bez porównania lepsze niż na przykład nauczycieli. Przyczyn tej różnicy należy szukać w wyraźnym sprzeciwie Niemiec wobec kontynuowania konfliktu z Kościołem. Podobnie jak w Niemczech, Hitler odłożył ostateczny rozrachunek z Kościołem w Norwegii na okres po zakończeniu wojny i tym samym ograniczył możliwość prowadzenia własnej polityki wobec kościoła przez Quislinga.