Mabuse – Żyd czy nazista?

Ostatni weimarski film Fritza Langa, Testament doktora Mabuse (Das Testament des Dr. Mabuse / Le Testament du Dr. Mabuse, 1933), dość powszechnie uchodzi za film antynazistowski. Ta renoma jest rezultatem m.in. niedopuszczenia filmu na niemieckie ekrany przez cenzurę Trzeciej Rzeszy oraz wielokrotnie przytaczanej w rozmaitych wariantach opowieści reżysera o jego jakoby natychmiastowej ucieczce z Niemiec w kwietniu 1933 roku po rzekomym spotkaniu z ministrem propagandy, Goebbelsem. W świetle dostępnych po śmierci reżysera dokumentów i znanych dziś faktów wiadomo już, że historia ta jest wymysłem Langa, jego „wyobrażonym filmem”. Na emigracji w USA Lang wzmocnił przekonanie opinii publicznej o antynazistowskim charakterze swego filmu poprzez manipulacje przekładem napisów przy okazji amerykańskiej premieryfrancuskojęzycznej wersji Testamentu doktora Mabuse w roku 1943. Jeszcze większych manipulacji na oryginalnym materiale filmowym reżyser dokonał, gdy na ekrany amerykańskie, pod tytułem The Crimes of Dr. Mabuse, wchodziła w roku 1952niemiecka wersja filmu: antynazistowską wymowę sugerowały bynajmniej nieliteralny przekład niemieckich dialogów w angielskim dubbingu i dokrętka expressis verbis objaśniająca, że akcja filmu toczy się między rokiem 1932 a 1939, gdy Niemcami rządzili „hitlerowscy przestępcy”. To właśnie tych ostatnich, wedle tej interpretacji, uosabia gang Mabusego/Bauma. Wprost przeciwną wymowę sugerowała wersja filmu na krótko dopuszczona przez Goebbelsa na ekrany Trzeciej Rzeszy – dokrętka o charakterze ramy narracyjnej (Rahmenhandlung) sugerowała osadzenie akcji w niedawnych, „mrocznych”czasach Republiki Weimarskiej, gdy krajem rządzili Żydzi…Analiza oryginalnej, pozbawionej manipulacyjnych zabiegów, wersji filmu dowodzi, że Mabuse to „puste miejsce”, które można „wypełnić” odmiennymi politycznymi i kulturowymi sensami, zawsze jednak związanymi z władzą, przemocą, zbrodnią, finansowymi matactwami i zakulisową manipulacją. Może jednak zamiast na siłę znajdować polityczną wymowę filmu, lepiej przyjrzeć się jego afiliacjom estetycznym: fabułą Testament doktora Mabuse dość zastanawiająco przypomina słynny film Roberta Wiene Gabinet doktora Caligari (Das Cabinet des Dr. Caligari, 1919), a próg i kres kina weimarskiego wyznaczają zatem dwa filmy o zbrodniczych psychiatrach, którzy sami popadają w szaleństwo i ostatecznie zostają pacjentami kierowanych przez siebie „domów wariatów”.

The last Weimar film by Fritz Lang, Das Testament des Dr. Mabuse / Le Testament du Dr. Mabuse (1933), is commonly regarded as anti-Nazi. Such an opinion results, inter alia, from the fact that the film was not authorised to go on general release in the Third Reich and from the story according to which the director must have escaped from Germany in April 1933 after an alleged meeting with Goebbels, minister of propaganda. In the light of the documents revealed after the death of the director and the facts commonly known now it has turned out that the whole story had been Lang’s fabrication, it is a ‘conjured-up film’. Being an expatriate in the USA Lang strengthened the widespread conviction of the anti-Nazi character of his film by manipulating the translation of the subtitles while the French version of his film was being released in the USA in 1943. The director made further manipulations on the original material of the film when its German version was being released in the USA in 1952 under the title of The Crimes of Dr Mabuse; its anti-Nazi character was suggested by the dialogues in the English-language dubbingtranslated from the German language; the translation was not literal (word-for-word) in the least. Some additional fragments of the film were shot later in order to explain that the plot took place between 1932 and 1939 when Germany was ruled by ‘Hitler’s criminal gang’. It was just ‘Hilter’s criminal gang’ – according to this interpretation – that is synonymous with the gang of Mabuse/Baum. Just the reverse interpretation was suggested by the version of the film released by Goebbels in the Third Reich – some extra scenes (Rahmenhandlung) shot then suggested placing the action in the ‘gloomy’ times of the Weimar Republic ruled by the Jews.The analysis of the original, devoid of any manipulations, version of the film proves that Mabuse is an ‘empty space’ that may be ‘filled’ with various political and cultural meanings, but always connected with the authorities, with violence, crime, financial chicaneryand behind-the-scenes manipulation.Yet, instead of looking for a political interpretation of the film, it might be interesting to have a look at its aesthetic affiliations: the plot of The Last Will of Dr Mabuse surprisingly resembles the famous film by Robert Wiene Das Cabinet des Dr. Caligari(1919), the last production of the Weimar Cinema. The two films describe criminal psychiatrists that became mad and eventually were locked in a mental hospital, which had been headed by them before.