Tożsamość społeczną zbiorowości kształtują czynniki zakorzenione z przeszłości. Tworzy ją przede wszystkim kultura i jej dziedzictwo. W ostatnich dwu stuleciach jej istotną częścią jest identyfikacja narodowa. Dla współczesnych państw, tak jak Polska budowanych wokół pojęcia „naród”, tożsamość ta jest siłą spajającą społeczeństwo i stanowiącą podstawy jego organizacji. Jej siła wpływa na stabilność państwa i skuteczność jego aparatu. Z tego względu kulturę narodową i jej tradycje chronią zapisane w konstytucji zasady ustrojowe RP. Do zadań państwa należy w konsekwencji ochrona dziedzictwa kulturowego, którego materialną częścią są zabytki. Gwarantują ją obszerne regulacje prawa ochrony zabytków. Wchodzi ono w skład prawa publicznego. Chroniąc zabytki, państwo kieruje się dobrem wspólnym i narzuca ich właścicielom oraz posiadaczom obowiązki w zakresie opieki nad nimi. Przepisy ograniczają także w stosunku do nich ogólnie obowiązujące w prawie prywatnym uprawnienia właścicielskie. Specyfika dziejów Polski powoduje, że wiele zabytków, zwłaszcza z okresu przedrozbiorowego, ma charakter sakralny. Związane z działalnością kościołów i związków wyznaniowych do dzisiaj pozostają ich własnością. Przepisy prawa ochrony zabytków nakładają więc również na nie szczególne obowiązki i ograniczenia, niekiedy dość uciążliwe. Wyjątkowość podmiotów należących do tej kategorii i ich funkcji w społeczeństwie doprowadziły do stworzenia całej gałęzi prawa wyznaniowego. Zawiera ono przepisy dotyczące funkcjonowania kościołów i związków wyznaniowych, ustala stosunki między nimi i organami państwa, a także reguluje wzajemne prawa i obowiązki. W konsekwencji podmioty prawa wyznaniowego podlegają w swojej działalności zarówno prawu wyznaniowemu, jak i – w odniesieniu do zabytków – prawu ochrony zabytków.
W pracy przedstawiona została analiza przepisów obu gałęzi prawa w sferze, w której istnieje ich wspólny zakres. Dotyczy ona okresu od 1918 roku do chwili obecnej. W centrum uwagi znalazły się odmienności regulacji prawnej wobec zabytków, wprowadzone dla kościołów i związków wyznaniowych. Z analizy wynika, że mimo przemian ustroju państwa w tym czasie i zróżnicowanego ideologicznie nastawienia władz do tych podmiotów, ochrona prawna zabytków podporządkowana była przez cały czas zbliżonym zasadom, zgodnym z jej doktryną i europejskimi standardami. W odniesieniu do zabytków należących do podmiotów prawa wyznaniowego obowiązywały w II Rzeczpospolitej (wobec kościoła katolickiego), jak również od 1950 roku do dzisiaj (wobec wszystkich podmiotów), niewielkie zakresowo regulacje partykularne. Nadawały im one status bardziej uprzywilejowany i większe uprawnienia niż pozostałym właścicielom i posiadaczom zabytków. W pierwszym wypadku chodziło o współudział instytucji kościelnych w administracji publicznej w zakresie ich ochrony i wpływ na praktykę stosowania prawa. W drugim uprzywilejowanie dotyczy dotacji na opiekę nad zabytkami należącymi do instytucji wyznaniowych. W zasadzie prawodawcy II RP, PRL i III RP starali się jednak nie różnicować wewnętrznie systemu prawa ochrony zabytków odwołaniami do prawa wyznaniowego. W tej sytuacji interesujące jest podejście organów państwa do stosowania zasadniczo jednolitych przepisów wobec adresatów będących podmiotami prawa wyznaniowego. W obecnym stanie prawnym uwagę przyciąga przede wszystkim przyznawanie dotacji na opiekę nad zabytkami ze środków publicznych (budżetu państwa, budżetów samorządowych i państwowych funduszy celowych). Prezentacja w artykule ich wielkości w przykładowo dobranych zakresach jest poglądowym uzupełnieniem analizy prawnej. Interpretacja danych ilościowych prowadzi do przekonania, że decyzje organów administracji publicznej o przyznaniu dotacji podmiotom prawa wyznaniowego są względnie prawidłowo skorelowane z liczbą wniosków i znaczeniem zabytków wymagających opieki. Nie można dostrzec ani systemowych preferencji dla nich, ani też ich dyskryminacji.
The social identity of a community is shaped by factors rooted in the past. It is created primarily by culture and its heritage. In the last two centuries, its essential part is national identification. For contemporary states, like Poland, built around the notion of "nation", this identity is the force that binds society together and forms the basis of its organization. Its strength affects the stability of the state and the effectiveness of its apparatus. For this reason, the national culture and its traditions are protected by the constitutional principles of the Republic of Poland. Consequently, the state's tasks include the protection of cultural heritage, the material part of which are monuments. It is guaranteed by extensive regulations of the monument protection law. It is part of public law. When protecting monuments, the state is guided by the common good and imposes duties on their owners and holders to take care of them. The regulations also limit the ownership rights generally applicable in private law. Due to the specificity of Polish history, many monuments, especially from the pre-partition period, have a sacral character. Associated with the activities of churches and religious associations, they remain their property to this day. Therefore, the provisions of the monument protection law also impose special obligations and restrictions on them, sometimes quite burdensome. The uniqueness of entities belonging to this category and their function in society led to the creation of a whole branch of religious law. It contains provisions on the functioning of churches and religious associations, establishes relations between them and state authorities, and regulates mutual rights and obligations. As a consequence, entities of religious law are subject to both religious law and – in relation to monuments – the law of monument protection in their activities.
The paper presents an analysis of the provisions of both branches of law in the sphere in which there is a common scope. It covers the period from 1918 to the present. In the center of attention were the differences in the legal regulations regarding monuments, introduced for churches and religious associations. The analysis shows that despite the changes in the state system at that time and the ideologically diverse attitude of the authorities towards these entities, the legal protection of monuments was at all times subordinated to similar principles, in accordance with its doctrine and European standards. With regard to monuments belonging to entities of religious law, in the Second Polish Republic (in relation to the Catholic Church), as well as from 1950 to the present day (in relation to all entities), small particular regulations were in force. They gave them a more privileged status and greater rights than other owners and possessors of monuments. In the first case, it was about the participation of church institutions in public administration in terms of their protection and influence on the practice of applying the law. In the second, the privilege applies to subsidies for the care of monuments belonging to religious institutions. In principle, however, the legislators of the Second Republic of Poland, the Polish People's Republic and the Third Republic of Poland tried not to internally differentiate the system of monument protection law with references to religious law. In this situation, the approach of state authorities to the application of essentially uniform provisions to addressees who are subjects of religious law is interesting. In the current legal status, attention is drawn primarily to the granting of subsidies for the care of monuments from public funds (state budget, local government budgets and state earmarked funds). The presentation in the article of their size in selected ranges is an illustrative supplement to the legal analysis. The interpretation of the quantitative data leads to the belief that the decisions of public administration authorities to grant subsidies to entities of religious law are relatively correctly correlated with the number of applications and the importance of monuments requiring care. Neither systemic preferences for them nor discrimination against them can be discerned.
