Badanie dziedzictwa niematerialnego w działaniu. Perspektywa krytyczna, partycypacyjna i mediacyjno-facylitacyjna

Artykuł przybliża nadal stosunkowo mało popularny w Polsce – tak w antropologii, jak i w innych dyscyplinach badających w różny sposób dziedzictwo kulturowe – jego nowy paradygmat oraz ukształtowane na jego bazie interdyscyplinarne krytyczne studia nad dziedzictwem. Zakładają one m.in., że dziedzictwo jako proces jest praktyką skoncentrowaną na przeszłości, realizowaną w teraźniejszości oraz w większości z myślą o przyszłości. Z natury jest niematerialne, dlatego warto postrzegać je bardziej w kategoriach czasownika niż rzeczownika. Głównym celem artykułu jest jednak – inspirowana powyższym zwrotem krytycznym – propozycja tzw. nowej metodologii w antropologicznych badaniach dziedzictwa rozumianej nie jako alternatywa a uzupełnienie i dopełnienie innych podejść. Oparta na teorii heterodoksyjnej i analizach autoryzowanych dyskursów dziedzictwa bada je według podejścia performatywnego, prakseologicznego, mediacyjno-facylitacyjnego i partycypacyjnego (w działaniu). Na bazie zaproponowanej przeze mnie synkretycznej perspektywy badawczej – na wybranych przykładach badań własnych – staram się ukazać zmieniającą się współcześnie rolę antropologa, który z „tłumacza”, interpretatora i arbitra staje się asystującym-brokerem. W konsekwencji zmienia się jednocześnie postrzeganie depozytariuszy jako jedynie badanych, edukowanych oraz aktywizowanych a następnie monitorowanych według zaleceń i dyrektyw ogólnopolskich i międzynarodowych opartych przede wszystkim na polityce UNESCO i UE, które powinni wdrażać. Heterodoksyjne, partycypacyjne i miediacyjno-facylitacyjne badania dziedzictwa w działaniu stawiają ich w roli współbadaczy i równoprawnych, aktywnych graczy mających realny wpływ na współtworzenie i rozwijanie krajowego i światowego systemu ochrony dziedzictwa niematerialnego.

The article introduces the new paradigm that is still relatively unpopular in Poland – both in anthropology and in other disciplines researching cultural heritage in different ways, and interdisciplinary critical heritage studies formed on its basis. They assume, among others, that heritage as a process is a practice centered on the past, implemented in the present and concentrated mostly on the future. It is intangible in its nature so it should be perceived more in terms of a verb than a noun. However, the main purpose of the article is a recommendation of a new methodology in anthropological heritage research inspired by the above critical turn and understood not as an alternative but as supplementing and completing other approaches. Based on heterodox theory and on authorized heritage discourses analyzes, it examines them according to performative, praxeological, mediative-facilitative, and participatory (in action) approaches. Basing on the syncretic research perspective that I suggest, which consists of the selected examples from my own research, I try to show the currently changing role of an anthropologist, who was previously perceived as a “translator”, interpreter and an arbitrator, and now becomes a broker-assistant. As a result, the perception of depositaries changes. They are no longer merely researched, educated, activated, and then monitored according to national and international recommendations and directives based primarily on UNESCO and EU policies that they should implement. Heterodox, participative and mediation-facilitative heritage research puts them in the role of coexplorers, co-researchers and equal, active players who have a real impact on the co-creation and development of the national and global system of intangible heritage safeguarding.