Peroksoboran(III) sodu (PBS), dawniej nadboran sodu, to sól peroksowego kwasu borowego(III) zawierającego bor na +III stopniu utlenienia i posiadającego wiązanie tlen-tlen. Zgodnie z obecną wiedzą, opartą na wynikach badań rentgenowskich, molekularna struktura krystaliczna peroksoboranu zawiera podwójny anion [(HO)2(BOO)]. Aniony te tworzą symetryczny, cykliczny heksagonalny anion z dwoma mostami nadtlenkowymi. Peroksoboran(III) sodu jest białym, krystalicznym proszkiem, bez zapachu, który znajduje zastosowanie w przemyśle: chemicznym, włókienniczym i kosmetycznym. Charakteryzuje się silnymi właściwościami utleniającymi i dlatego jest wykorzystywany, między innymi, w proszkach do prania jako środek: wybielający, konserwujący i odkażający. Stosuje się go także w: kosmetykach typu make- -up, preparatach pielęgnujących skórę i włosy, dezodorantach i odświeżaczach powietrza o stężeniach do 5%. Peroksoboran(III) sodu jest substancją wielkotonażową, a w Polsce jego największym producentem są Zakłady Azotowe "Puławy" S.A. W piśmiennictwo nie znaleziono liczbowych danych na temat zatrucia ludzi peroksoboranem(III) sodu, chociaż istnieje duża liczba raportów dotyczących zatruć ostrych w następstwie incydentalnego spożycia środków: piorących, czyszczących czy wybielających, zawierających tę substancję. Peroksoboran( III) sodu jako składnik płynów do płukania ust może spowodować odwracalne zmiany typu przerost brodawek języka, tzw. język włochaty, gdy jest stosowany przewlekle. Połknięcie tabletek lub proszków do czyszczenia zawierających peroksoboranu( III) sodu może spowodować oparzenia ust i przełyku. Peroksoboran(III) sodu działa szkodliwie po połknięciu i przez drogi oddechowe. Mediana dawki śmiertelnej peroksoboranu(III) sodu po podaniu dożołądkowym wynosi 1700 - 2700 mg/kg m.c. dla szczura, a mediana stężenia śmiertelnego – 1164 mg/m3. Peroksoboran(III) sodu powoduje u zwierząt miejscowe działanie drażniące na oczy. Skutki tego działania nie zawsze są odwracalne i dlatego peroksoboran( III) sodu został zaklasyfikowany jako związek drażniący na oczy z przypisanym zwrotem – ryzyko poważnego uszkodzenia oczu. Po podaniu dożołądkowym peroksoboran(III) sodu ulega degradacji w organizmie do kwasu bornego i nadtlenku wodoru. Kwas borny jest wydalany z moczem, natomiast nadtlenek wodoru w jelitach ulega rozkładowi przez katalazę zanim ulegnie wchłonięciu, a uwalniający się tlen po wchłonięciu się do układu naczyniowego może prowadzić do powstania zatorów powietrznych. Substancja została zaklasyfikowana jako szkodliwa na rozrodczość na podstawie wyników eksperymentów na zwierzętach, ponieważ może działać szkodliwie na dziecko w łonie matki (oszacowana wartość NOAEC wynosi dla szczurów 174 mg/m3), a także stwarza ryzyko upośledzenia płodności, ponieważ oszacowana wartość LAEC (zmniejszenie bezwzględnej masy jąder) wynosi dla szczura 1,736 mg/m3. Na podstawie wyników pomiarów stężeń peroksoboranu( III) sodu przeprowadzonych w środowisku pracy i opublikowanych przez CEFIC stwierdzono, że największe stężenie peroksoboranu(III) sodu podczas produkcji wynosiło 12,1 mg/m3 (reasonable worst case – uzasadniony najgorszy przypadek), natomiast wartość typowa (typical value) – 1 mg/m3. Na podstawie wyników badań spirometrycznych osób zawodowo narażonych na związek, przeprowadzanych rutynowo w latach 1990-2001, nie wykazano znamiennych zmian w badanych parametrach czynnościowych, tj. FVC i FEV1 w porównaniu z normami określonymi dla populacji generalnej. Na tej podstawie, a także uwzględniając stan czynnościowy płuc, określono wartość NOAEC peroksoboranu( III) sodu między 1 a 12 mg/m3. W Polsce największe dopuszczalne stężenia peroksoboranu( III) sodu w powietrzu nie zostały ustalone. Większość państw do oceny narażenia zawodowego na peroksoboran(III) sodu stosuje normatywy ustalone dla trudno rozpuszczalnych pyłów, odpowiednio dla frakcji wdychalnej i respirabilnej. Do wyznaczenia wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) dla frakcji wdychalnej peroksoboranu( III) sodu za skutek krytyczny przyjęto zaburzenia czynności układu oddechowego. Do wyznaczenia wartości NDS dla frakcji wdychalnej przyjęto, oszacowaną w badaniach CEFIC, wartość NOAEC wynoszącą 12 mg/m3 . Przyjmując odpowiednie wartości współczynników niepewności, obliczono wartość NDS peroksoboranu( III) sodu, która wynosi 4 mg/m3 dla frakcji wdychanej pyłu peroksoboranu(III) sodu. Ponieważ substancja została zaklasyfikowana jako drażniąca, proponuje się ustalenie dla niej także wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia chwilowego (NDSCh) na poziomie dwóch wartości NDS dla frakcji wdychalnej peroksoboranu(III) sodu, czyli 8 mg/m3. Nie ma podstaw merytorycznych do ustalenia wartości dopuszczalnego stężenia w materiale biologicznym (DSB) peroksoboran(III) sodu. Proponuje się również wprowadzenie oznakowania peroksoboranu(III) sodu literami: „Ft” – substancja działająca toksycznie na płód oraz „I” – substancja o działaniu drażniącym.
Anhydrous sodium perborate and sodium perborate hexahydrate conform to today’s knowledge on the dimeric nature of the peroxoboron anions. Sodium perborates are white, odorless crystalline powders. Due to the deliberation of active oxygen during degradation, sodium perborates are used as oxidising and bleaching agents mainly in detergents and also in cleaning and cosmetic preparations. Sodium perborate monohydrate should be classified as “Harmful if swallowed” due to the oral LD50 in rats of 1700 – 2700 mg/kg bw. In an acute inhalation study, the LC50 was – 1164 mg/m3. Sodium perborate tetrahydrate should be classified as “Harmful by inhalation”. Sodium perborate caused strong eye irritation in animal studies, the effects were not reversible in most animals. The “Risk of serious damage to eyes” classification was proposed. Sodium perborate is assumed to be degraded to boric acid and H2O2 after oral application and to be excreted as boric acid via urine. Studies in animals on fertility are limited. However, evidence that sodium perborate is converted to boric acid suggests that sodium perborate may affect fertility. No effects in the lungs have been reported in spirometric examinations of workers in production plants. Maximal concentration of sodium peroxoborate during manufacturing was 12.1 mg/m3 (reasonable worst case), and 1 mg/m3 was a typical value. Workers did not show deterioration of the lung function measured as FVC and FEV1 compared to the general population for several years, even over 20. Considering this information , the NOAEC for the effects on the lung may be in the range from 1 to 12 mg/m3. So, the MAC value of 4 mg/m3 and STEL of 8 mg/m3 for inhalable fraction of dust were established.
