Oblicza samotności w edukacji. Samotność i odosobnienie wśród zasad wychowania intelektualnego i kształtowania samodzielności poznawczej

Z wielością odcieni znaczeniowych słowa „samotność”, która występuje również w teorii i praktyce edukacyjnej, musi się liczyć refleksja pedagogiczna, dążąc do rozeznania roli samotności i odosobnienia w wychowaniu i samowychowaniu intelektualnym oraz w kształtowaniu samodzielności poznawczej. Posługiwanie się słowem „samotność” w refleksji pedagogicznej, mającej za zadanie doskonalenie teorii i praktyki edukacyjnej, wymaga porządkujących analiz. Trzeba się rozliczyć z rozpowszechnionymi nieporozumieniami w pojmowaniu samotności, której sens redukuje się do niepożądanego stanu osamotnienia i braku relacji z innymi. Na rozumieniu samotności jedynie jako osamotnienia nie można poprzestać, znając dziedzictwo myśli filozoficznej i pedagogicznej, wydobywającej głębszy i egzystencjalnie doniosły sens samotności. Antropologiczno-aksjologiczne rozumienie samotności jako siły oczyszczającej i wyzwalającej jest odmienne od eksponowania bolesnych doznań i przygnębienia, które współcześnie – co widać w dominujących internetowych treściach – przede wszystkim zespala się z samotnością. Dzięki właściwościom przypisanym samotności stanowi ona akt wyzwalania się z więzów społecznych krępujących niezależność myślenia i samodzielność poznawczą. Doświadczanie takiej samotności – jako odosobnienia wypracowanego dzięki samowychowaniu – pozwala kształtować wolność duchową i autonomię intelektualną. Wyuczoną bezradność w obliczu samotności kształtuje edukacja oparta na skrajnym redukcjonizmie („socjologizmie”), w którym człowieka postrzega się tylko jako wypadkową determinujących go sił przyrodnich i społecznych, a jego formowanie traktuje się jako urabianie elementu społeczeństwa. Przyznanie, iż człowiek posiada prawo do samotności, która przybiera postać odosobnienia, jest możliwe, gdy nie redukuje się go do wypadkowej sił przyrodnich i społecznych. Dzięki tej samotności może się kształtować indywidualny świat wewnętrzny, przeciwstawiający się naporowi sił społecznych. Uznanie faktu, że „człowiek uczy się zawsze sam”, eksponuje rolę wychowania i samowychowania intelektualnego, a także doświadczenia samotności i odosobnienia, które kształtują umiejętność samodzielnego uczenia się i umożliwiają samodzielność poznawczą.

Pedagogical reflection must take into account numerous shades of meaning of the word ‘loneliness’ in both the theory and practice of education if it is to discover the role of loneliness and solitude in intellectual upbringing and self upbringing and in shaping cognitive independence. Using the word ‘loneliness’ in pedagogical reflection aiming at perfecting educational theory and practice requires ordering analyses. It is necessary to deal with common misunderstandings in the perception of loneliness, reduced to undesirable state of solitude and the lack of relations with others. It is not enough to understand loneliness only as solitude, while bearing in mind the heritage of philosophy and pedagogy, which reveal a deeper and existentially vital meaning of loneliness. Anthropological and axiological understanding of loneliness as a purifying and liberating force differs from emphasising painful feelings and dejection, which is contemporary associated with loneliness, as can be seen from comments on the Internet. Thanks to the features attributed to loneliness, it is an act of liberating from social ties constraining independent thinking and cognitive independence. Experiencing such loneliness, understood as solitude arrived at through self upbringing, allows an individual to shape his spiritual freedom and intellectual autonomy. Learned helplessness in the face of loneliness is shaped by education based on extreme reductionism (‘sociologism’) in which a man is perceived only as net force of natural and social forces acting on him, and his shaping is treated as shaping an element of society. Admitting that a man has the right to loneliness in a form of solitude is possible, if he is not reduced to net force of natural and social forces. Thanks to such loneliness, an individual inner world which opposes social forces can be created. Accepting the fact that ‘a person always learns alone’ emphasizes the role of intellectual upbringing and self upbringing as well as experiencing loneliness and solitude, which shape the ability of autonomous learning and lead to cognitive independence.