Pułapka umasowienia – o sprawczości jednostek w umasowionym systemie szkolnictwa wyższego

Powszechna potrzeba studiowania i zdobywania wykształcenia wyższego jest w ostatnich latach zarówno w dyskursie akademickim, jak i publicznym uznawana za wynik studenckiej irracjonalności. Studenci mają poddawać się kulturowemu „mitowi wykształcenia wyższego” czy marketingowym zabiegom uczelni, podejmując decyzję, która z ekonomicznego punktu widzenia jest – według krytyków umasowienia – nie do obrony. Celem tego artykułu jest przedstawienie alternatywy wobec opisanego powyżej sposobu myślenia o jednostkowej sprawczości, racjonalności i edukacyjnym przymusie. Staram się pokazać, że negatywne konsekwencje umasowionego wykształcenia są wynikiem ekonomicznie racjonalnych decyzji zdobywających je jednostek. Umasowienie ma bowiem wiele cech społecznej pułapki, tzn. procesu społecznego, w którym indywidualna racjonalność generuje stany suboptymalne z perspektywy wspólnoty. Teoria społecznych pułapek pozwala mi również wyjaśnić, w jaki sposób rozproszone decyzje jednostek generują nieformalny „przymus szkolny” dotyczący szkolnictwa wyższego i w jaki sposób przymus ten negatywnie wpływa na perspektywy reformy systemu.

In the last several years the nearly universal disposition for participation in higher education started to be seen, both by the academics and the general public, as a result of students’ irrationality. Students, influenced by the “myth of higher education” or the marketing strategies of higher education institutions, commit to a course of action that, according to the critics of mass HE, is economically unsound. The aim of this paper is to present an alternative way of thinking about individual agency, rationality and the compulsory element of education. I try to show how the negative consequences of mass higher education result from economically rational decisions of individuals. I also argue that mass higher education has many characteristics of a social trap, i.e. a process in which individual rationality has a detrimental effect on the common good. The theory of social traps makes it possible to explain how the diffuse, individual decisions generate an informal system of compulsory higher education and how this element of compulsion negatively impacts the potential for higher education reform.