Dlaczego warto ocalić dwór w krajobrazie. O ochronie założeń dworskich i pałacowych na wybranych przykładach z Polski południowej

Przedmiotem rozważań jest rezydencja ziemiańska i otaczający ją krajobraz. Rezydencja rozumiana jako zespół dworski czy pałacowy – wielkoskalowa kompozycja przestrzenna. Zespoły te są cennym elementem dziedzictwa kulturowego, obecnie w dużym stopniu utraconym. Ukształtowanie terenu, układ hydrograficzny i roślinność, mają znaczenia w przypadku ich lokalizacji, ale na specyfikę krajobrazu wpływ ma też własność i kontekst krajobrazowy. W Polsce południowej, w Galicji pod zaborem austriackim, była bardzo rozdrobniona własność ziemska, zarówno chłopska, jak i szlachecka. Często w jednej miejscowości był więcej niż jeden dwór. Pałace, dwory, dworki i folwarki, większe, mniejsze, w różnych stylach wpisywały się w galicyjski krajobraz, wiejski czy małomiasteczkowy, z charakterystycznymi elementami – aleją, szpalerem czy zwartą zielenią parku. Dzisiaj tylko te mocno eksponowane obiekty najczęściej na skarpie nadrzecznej dają się zauważyć w panoramach, część przez korony drzew prześwituje w widoku z drogi. W artykule zaprezentowano krajobraz dworski historyczny i współczesny. Wskazano jego wartości i zagrożenia na jakie jest obecnie narażony. Scharakteryzowano cechy typowe dla obiektów, omówiono wyróżniki krajobrazu. Zagadnienia opisano na przykładzie wybranych obiektów.

The topic of the discussion is that of the noble residence and the surrounding landscape. The residence itself is understood as a manorial or palatial complex – a large scale spatial composition. These complexes are a valuable element of our cultural heritage, a large part of which is currently lost. The terrain, the hydrographic layout and greenery are important in the case of their location, but the specifics of the landscape are also influenced by ownership and the context of the landscape itself. In southern Poland, in the former Austrian partition, the property structure of Galicia was highly fragmented, both in terms of the land owned by the peasantry and the nobility. A single village or township would often have more than one manor. The palaces, manors and granges, both large and small, built in various styles, were adapted to the Galician landscape, whether in the country or in a township, with characteristic elements – an alley, a lane or the dense greenery of a park. Today only these heavily exposed elements, most often located on a riverside escarpment, can be seen on panoramas, partially visible from the perspective of a road between the branches of trees. The paper contains a presentation of the historical and modern manorial landscape. It points to its qualities and the threats that it currently faces. It also outlines the typical characteristics of structures and discusses the defining qualities of the landscape. The problems in question were discussed on the example of a selection of structures.