Ikona – obraz obecności. Dwie średniowieczne teorie reprezentacji

Dwie teorie reprezentacji i dwie teorie obrazu, partycypacyjna i relacyjna, powstały jako odpowiedź na ikonoklazm bizantyński w wiekach ósmym i dziewiątym. Partycypacyjna teoria obrazu autorstwa Jana Damasceńskiego ujmuje chrześcijański wizerunek jako przedstawienie hierarchicznej struktury świata, która istnieje dzięki partycypacji w Bożych działaniach doskonalących stworzenie, świadectwo prawd wiary, przede wszystkim wcielenia, oraz ewangelizacyjną i katechetyczną pamiątkę heroizmu cnót świętych. Teodor Studyta i patriarcha Konstantynopola Nikefor są natomiast autorami relacyjnej teorii obrazu, wykorzystującymi w swojej apologii metafizyczne kategorie arystotelizmu oraz koncepcję osoby, sformułowaną przez Maksyma Wyznawcę. W ujęciu tym obraz nie istnieje substancjalnie i podmiotowo, lecz jest relacją, zapodmiotowaną w substancji, którą stanowi pierwowzór – osoba sportretowana na obrazie. Obraz jako byt relacyjny zawsze odnosi do swojego archetypu i nań wskazuje. Studyta i Nikefor analizują ikonę Jezusa Chrystusa i przedstawiają argumentację za możliwością prawdziwego artystycznego przedstawienia osoby Zbawiciela mającego dwie natury, boską i ludzką. Ikona portretuje więc osobę – hipostazę Chrystusa, nie zaś naturę. Na obrazie została namalowana Boska osoba Logosu, Syna, widziana poprzez swoje ludzkie rysy.

Two theories of representation were formulated during the iconoclastic controversy in Byzantine Empire. John of Damascus is the author of Apologetic Treatises against those Decrying the Holy Images. He develops a defence of icons and a theory of holy images. The Christian Neoplatonism is the philosophical basis for his conception of hierarchic being and hierarchic image. The other theory of icon is the scholastic theory proposed by two authors: Theodore of Studion and Nikephoros. They use Aristotelian metaphysics, defining the image as relation pros ti. The two theories of representation are the source of the 20th century theology and philosophy of icon.