Wstyd w dyskursie kulturowym

Wstyd jest emocją wielowymiarową, mającą różne odcienie. Celem artykułu jest analiza dawnego i współczesnego języka wstydu oraz próba odpowiedzi na pytanie, czy w dobie kultury obnażania wstyd jest nadal wartością aktualną. Wstyd w kulturze Zachodu przejawia się coraz częściej w odniesieniu do ciała, jego ułomności, deformacji, subiektywnie odczuwanych braków; jest to znaczące przesunięcie granic wstydu, dawniej postrzeganego w kategoriach moralnych i etycznych. Funkcjonalna wartość wstydu ujawnia jego pozytywną stronę regulatora więzi społecznych. Spojrzenie takie pozwala dostrzec we wstydzie emocję uniwersalną, wynikającą z lęku przed społeczną degradacją i ekskluzją. Autor sygnalizuje ważny problem badawczy: jak mówić o wstydzie, aby uniknąć naruszania granic tabu? Wstyd lokuje się bowiem blisko pojęć i zagadnień drażliwych, „niebezpiecznych” poznawczo. Detabuizacja treści intymnych i wstydliwych stała się obecnie obligatoryjną praktyką medialną. Tendencja do naruszania dawno ustalonych granic wstydu jest nie tylko znakiem współczesnej kultury, ale przede wszystkim obietnicą pewnego zysku. Marketingowe strategie detabuizacji dotyczą głównie seriali i produkcji telewizyjnych oraz koncernów farmaceutycznych, odchodzących od eufemizmów na rzecz dosłowności. Kontestowanie wstydu jako znaczącego ograniczenia niczym nieskrępowanej autoekspresji dotyczyć ma dzisiaj każdej sfery ludzkiej aktywności. Jednocześnie pojawiają się nowe obszary wiązane ze wstydem. Do najbardziej czytelnych zaliczyć można otyłość i starość, co jednoznacznie wskazuje na relatywność i dynamikę samego wstydu. Absolutyzacja ciała i kult witalizmu czynią z choroby i starzenia się najbardziej niewygodne tematy, co w sposób oczywisty prowadzi do stygmatyzacji choroby i starości. Gerontofobia jest odpowiedzią na praktyki redukowania starości do poziomu zaburzeń fizjologicznych.

Shame is an extremely dynamic emotion, but also a functional one. It grows in a human as a result of the internalization of moral and social norms. The article addresses the question of the timeliness of shame (and emotions related to it, such as confusion, embarrassment, awkwardness, and infamy) in contemporary culture and discusses the boundaries between shamelessness and prudishness. The author analyzes the language used to describe shame in the past as well as in the present, pointing out to certain research problems it entails, such as how to talk about shame without transgressing the taboo. The article encompasses an analysis of the practices employed in modern culture that result in destabilizing the human body and human corporeality. In the late 1950’s, the concept of shame, which was traditionally associated with the areas of morality and ethics, began to refer to a state of embarrassment associated with the body, and since that time the tendency to perceive shame in this way has been increasing. As such, shame is tantamount to a state of mental disharmony resulting from non-conformity to specific patterns, ideals or expectations. Today, a frequent reason for shame is one’s conviction of one’s own unattractiveness. The contemporary Western culture, which perceives itself as ‘revolutionary,’ abolishes all sorts of taboo and tends to get rid of shame as a social phenomenon. The media significantly stretch the borders of the content that can be displayed to spectators or to readers. Exposition of intimate details of human life, resulting in a violation of the good taste, has become a norm in the case of not only tabloids, but also the mainstream media, thus generating an increase in the viewing figures and sales. Another factor causing the feeling of shame in the modern society is gerontophobia. Today’s culture of the West equates old age with a frightening time of the triumph of biology over the human spirit. In the popular perception, old age is now reduced to the level of somatic and mental disorders associated with the period in a person’s life which is as much embarrassing as unwanted.