Mija pięćdziesiąt lat od ogłoszenia posoborowej instrukcji Musicam sacram. Z tej okazji w marcu 2017 roku zostało zorganizowane w Rzymie międzynarodowe sympozjum nt. „Muzyka i Kościół: kult i kultura 50 lat po Musicam sacram”. W wygłoszonym do jego uczestników przemówieniu papież Franciszek zwrócił uwagę na potrzebę podjęcia pogłębionej refleksji nad tożsamością muzyki sakralnej w dialogu ze współczesną kulturą. Podkreślił „związek między muzyką kościelną i współczesną kulturą, między repertuarem muzycznym, z którego czerpie wspólnota chrześcijańska, a panującymi trendami muzycznymi”1. Muzyka kościelna, będąca wyrazem wiary, stanowi nieodzowny element kultury. Świadczy o tym wypracowany na przestrzeni wieków ogromny skarbiec arcydzieł muzyki sakralnej. Ta wielowiekowa tradycja nie jest zamknięta w sobie, lecz otwiera się szeroko dla nowych, twórczych wyzwań. Otwarcie nie oznacza bynajmniej rezygnacji z tożsamości. Kościół nie powinien podporządkowywać się bezkrytycznie współczesnej kulturze, gdyż niejednokrotnie odcina się ona od swoich religijnych korzeni. W tej sytuacji ważny jest dwustronny dialog, w którym poszukuje się punktów stycznych między wiarą a sztuką. Papież Franciszek dostrzega w tym kontekście podwójny wymiar misji Kościoła: „Chodzi, z jednej strony, aby chronić i waloryzować bogate i różnorodne wielowiekowe dziedzictwo; korzystając z niego współcześnie z umiarem i unikając ryzyka wizji nostalgicznej lub «archeologicznej». Z drugiej strony, koniecznym jest sprawiać, aby muzyka kościelna i śpiew liturgiczny były «inkulturowane» we współczesne języki artystyczne i muzyczne; muszą zatem potrafić ucieleśniać i tłumaczyć Słowo Boże w pieśniach, dźwiękach, harmoniach, które poruszą serca nam współczesnych, tworząc również odpowiedni nastrój emocjonalny, który otwierał będzie na wiarę oraz pobudzał do przyjęcia i pełnego uczestnictwa w odprawianych tajemnicach”. Muzyka sakralna, wyrażając wiarę, staje się istotnym elementem kultury. Zachowując ciągłość wielowiekowej tradycji, muzyka rozbrzmiewająca podczas liturgii zdolna jest nadal przemawiać do dzisiejszego człowieka. Tradycja nie jest rzeczywistością zamkniętą w sobie, lecz otwartą na kontynuację i rozwój. Nie należy jednak zapominać, że bezkrytyczne przeszczepianie do liturgii wzorców popkultury to „banalizacja wiary”, która „nie jest żadną nową inkulturacją, lecz zaprzeczeniem kultury i prostytucją uprawianą z antykulturą”. Odnosząc się do trudności, które pojawiły się w muzyce liturgicznej po Soborze Watykańskim II, papież Franciszek zauważa, że „spotkanie z nowoczesnością i wprowadzenie języków mówionych w liturgii przysporzyło sporo problemów, dotyczących: języków, form i gatunków muzyki. Czasami górę wzięła swego rodzaju przeciętność, powierzchowność i banalność, na niekorzyść piękna i głębi celebracji liturgicznych”. Dlatego Ojciec Święty zachęca, aby „różnego rodzaju specjaliści z tego zakresu, muzycy i kompozytorzy, dyrygenci i chórzyści scholae cantorum, animatorzy liturgii, wnieśli cenny wkład w odnowę, przede wszystkim jakościową, muzyki sakralnej i śpiewu liturgicznego”. Odpowiedzią na to papieskie wezwanie jest wieloaspektowa refleksja podjęta podczas zorganizowanej przez Katedrę Muzyki Kościelnej XIV Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Musica sacra”, która odbyła się w Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku w dniach 16-17 maja 2017 roku. Przeprowadzone wówczas analizy dotyczą zarówno tożsamości i wielowiekowej tradycji muzyki sakralnej, jak również jej inspirującej obecności w kulturze współczesnej. Owocem tych naukowo-artystycznych poszukiwań jest trzynasta monografia naukowa w cyklu Musica sacra, którą oddajemy do rąk Czytelników. Pierwsza część niniejszego tomu poświęcona została analizom filozoficzno-teologicznych podstaw liturgicznej kultury muzycznej. Wprowadzeniem do tej problematyki jest opracowanie autorstwa ks. Jacka Bramorskiego, teologa muzyki i kierownika Katedry Muzyki Kościelnej Akademii Muzycznej w Gdańsku, który snując rozważania na kanwie nauczania św. Jana Pawła II, Benedykta XVI i Franciszka, poszukuje odpowiedzi na pytanie o miejsce muzyki sakralnej we współczesnym dialogu wiary i kultury. Pogłębioną refleksję filozoficzną podejmuje w swym artykule Danuta Stankiewicz, wykładowca Akademii Muzycznej w Gdańsku, wskazując na wzajemną, ubogacającą relację pomiędzy kultem a kulturą. Ks. Piotr Wiśniewski, muzykolog i kierownik Katedry Polifonii Religijnej Instytutu Muzykologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, podejmuje natomiast próbę wytyczenia granic inkulturacji w muzyce liturgicznej. Wielkim orędownikiem dialogu pomiędzy wiarą a kulturą jest papież senior Benedykt XVI, którego nauczanie dotyczące muzyki liturgicznej w świetle hermeneutyki ciągłości przypomina Łukasz Bilski, organista i teolog z Uniwersytetu Szczecińskiego. Ks. Robert Tyrała, twórca Międzyuczelnianego Instytutu Muzyki Kościelnej w Krakowie i prezydent Międzynarodowej Federacji Pueri Cantores, nakreśla natomiast w swoim artykule chóralną perspektywę współczesnej percepcji instrukcji Musicam sacram, wskazując na perspektywy i szanse rozwoju chóralistyki w Kościele Powszechnym. Śpiew liturgiczny, ale także szeroko rozumiana muzyka wokalno-instrumentalna o charakterze religijnym, może stać się nośnikiem Słowa Bożego, przybliżając człowieka do Boga. Tej problematyce dedykowana jest druga część niniejszej monografii. Piotr Ziółkowski, muzykolog i doktorant w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, sięga w swych analizach do zabytków krzyżackiej tradycji liturgicznomuzycznej, zapraszając do współczesnej recepcji zapomnianego śpiewu rycerzy zakonników. Zagadnieniu retoryki muzycznej jako wstępu do rozumienia i interpretacji dzieł oratoryjnych epoki baroku poświęcony jest artykuł Anny Moniuszko, dyrygenta i adiunkta na Wydziale Instrumentalno-Pedagogicznym w Białymstoku Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina. Maciej Babnis, organista i muzykolog, adiunkt w Instytucie Muzyki Akademii Pomorskiej w Słupsku, przybliża w swych artykułach chóralną muzykę anglikańską. Świadectwem tożsamości muzyki sakralnej jest forma Stabat Mater, w której aspekty wykonawcze w dziełach od Pergolesiego do Pendereckiego wprowadza Czytelnika Monika Fedyk-Klimaszewska, profesor Akademii Muzycznej w Gdańsku oraz solistka Opery Bałtyckiej (mezzosopran). Sławomir Bronk, dyrygent i śpiewak, adiunkt w Katedrze Muzyki Kościelnej Akademii Muzycznej
w Gdańsku, opisuje próbę ocalenia bogatej tradycji pieśni „pustej nocy” na Kaszubach. Dialog wiary chrześcijańskiej z kulturą współczesną obecny jest w wielu kompozycjach muzycznych powstałych w XX i XXI wieku. Przykładem tego są pieśni na sopran Augustyna Blocha, które analizuje Joanna Schiller-Rydzewska, teoretyk muzyki i wykładowca na Wydziale Sztuki Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Michał Sławecki, dyrygent, kompozytor, organista i pedagog Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina w Warszawie, podejmuje natomiast refleksję nad dialogiem tradycji z nowoczesnością na przykładzie Mszy legnickiej Stanisława Moryto. Nie tylko śpiew, ale także muzyka instrumentalna stanowi istotny element objawiania się sacrum w muzyce. Temu zagadnieniu poświęcona jest trzecia część niniejszej monografii. Szczególne znaczenie w muzyce sakralnej mają organy, których „brzmienie potęguje wzniosłość kościelnych obrzędów, a umysły wiernych porywa ku Bogu i rzeczywistości nadziemskiej”. Zagadnieniu historii budowy jednego z największych instrumentów organowych w Polsce, który znajduje się w kościele pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Gdyni, poświęcony jest artykuł Pawła Pasternaka, organisty i doktoranta z Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina w Warszawie. Dialog kompozytorów z muzyką sakralną dotyczy nie tylko twórców muzyki organowej, ale także wiolonczelowej. Instrumentalne „ikony pisane dźwiękiem” na przykładzie twórczości Sofii Gubaiduliny, Johna Tavenera i Wojciecha Kilara ukazała Anna Sawicka, wiolonczelistka, pedagog i koncertmistrz Orkiestry Opery Bałtyckiej w Gdańsku. Najstarsze przekazy o liturgicznym zastosowaniu dzwonów pochodzą z VI wieku. Monika Kaźmierczak, teoretyk muzyki i carillonistka, adiunkt w Katedrze Muzyki Kościelnej Akademii Muzycznej w Gdańsku, prezentuje w swym artykule współczesny dialog między sacrum i profanum na przykładzie multimedialnej ekspozycji „Wodowanie Sztuk” z udziałem carillonu kościoła św. Katarzyny w Gdańsku oraz Fontanny Heweliusza. Podjęte w niniejszej monografii wieloaspektowe analizy stanowią próbę odpowiedzi na pytanie o znaczenie muzyki sakralnej w dialogu wiary z kulturą współczesną. Aby zrozumieć, czym jest muzyka sakralna, należy podjąć refleksję nad relacją pomiędzy Kościołem a kulturą. Europejska kultura, wyrastająca z korzeni antycznych i chrześcijańskich, od epoki Oświecenia zaczęła się stopniowo oddalać od swego źródła. Spowodowało to zagubienie duchowej tożsamości sztuki, która stała się wartością sama dla siebie. Także kultura liturgiczna została pozbawiona blasku ponadczasowego piękna, którego nośnikiem jest muzyka. Pilnym wezwaniem jest zatem nawiązanie na nowo dialogu wiary i kultury, z którego twórczość muzyczna czerpie swoją siłę i dzięki której może narodzić się na nowo.
