OD „PARAZYTA SPOŁECZNEGO” DO „SŁYNNEGO SAPERA”.
O CYWILNYM NIEPOSŁUSZEŃSTWIE SZTUKI
W eseju zderzają się dwie płaszczyzny rozważań: jedna dotyczy praktyk
artystycznych zwanych „pasożytniczymi” w sztuce ostatnich lat (temat
sympozjum w Amiens w roku 2006), druga – dezalienacyjnej funkcji sztuki,
w sensie, w jakim postrzega ją i praktykuje Laurent Marissal, którego
książka (Pinxit. Malarstwo 1997–2003, Rennes, Éditions Incertain Sens,
2005) jest tutaj przedmiotem rozważań. Ich celem jest powiązanie zagadnień,
jakie wyłaniają się z tego zderzenia, z historią polityczną i intelektualną
po to, by lepiej uchwycić ich sens i aktualność.
W pierwszej części eseju pojęcie pasożytnictwa interpretowane jest
przez pryzmat złowieszczych, a czasem zbrodniczych następstw koncepcji
„pasożyta społecznego” u nazistów i w krajach bloku radzieckiego;
skonfrontowana jest ona z odniesieniami do pasożytnictwa w ekonomii
politycznej (Adam Smith, Karol Marks, Pierre-Joseph Proudhon, Stanislav
Andreski). Okazuje się wtedy, że „pasożyt społeczny” nie jest pojęciem,
ale niespójnym zbiorem przeciwstawnych sensów, które zależą od ideologicznego
punku widzenia.
W drugiej części, wychodząc od społeczno-ekonomicznego kontekstu
pracy artysty, a także od politycznych implikacji posługiwania się terminem
„pasożyt” w kontekście sztuki, analiza praktyki artystycznej Laurent
Marissala, prowadzi do historycznej rekonstrukcji pojęcia alienacji oraz
sposobów filozoficznego pojmowania sztuki jako doświadczenia dezalienującego.
Łączy się w tej rekonstrukcji kilka tradycji filozoficznych: pisarze
Oświecenia (Denis Diderot, Jean-Jacques Rousseau, Maxime de Robespierre,
Friedrich Schiller), filozofowie anarchizmu (Max Stirner, Pierre-Joseph
Proudhon, Michał Bakunin, Lew Tołstoj), ale także, w nieco bardziej zaskakujący
sposób, Karol Marks i Umberto Eco, którego teoria otwartego
dzieła jest w istocie odpowiedzią na kwestię alienacji w sensie, w jakim
zdefiniował ją Marks. Zagadnienia wyłaniające się z tych analiz łączą konsekwencje zarówno
estetyczne, jak i polityczne: nieposłuszeństwo obywatelskie (kiedy wolność
wypowiedzi prowadzi artystów na skraj legalności: Krzysztof Wodiczko,
Alfredo Jaar, Francis Alÿs, Gianni Motti, Pierre Huyghe, Clido Mereiles,
itd.), dezalienacyjna funkcja sztuki (edukacja estetyczna według modelu
Schillera czy akcja polityczna – w tym również w sztuce – według teorii
Marksa?), koncepcja czasu w doświadczeniu alienacji, zwłaszcza w przypadku
artystów, których praca zarobkowa nie pokrywa się z działalnością
artystyczną (pisał o tym między innymi Witold Gombrowicz), a wreszcie
teoria własności (oparta na użytkowaniu czy na posiadanie?, niedająca się
wyalienować własność ufundowana na prawie autora do swojego dzieła
czy na nieograniczonym prawie do posiadania?). Francuski termin „jouissance”,
mający zarówno sens prawny, jak i egzystencjalny, oznaczający
zarazem „prawo do użytkowania” i „przyjemność”, a nawet „orgazm”, jest
przedmiotem pasjonującej analizy Diderota w Encyklopedii.
W roku 1997 Laurent Marissal zostaje zatrudniony jako członek personelu
pilnującego kolekcję obrazów w Muzeum Gustawa Moreau; sytuacja
typowa dla młodych artystów, bo Marissal właśnie otrzymał dyplom Akademii
Sztuk Pięknych w Paryżu. W takim właśnie kontekście opracowuje
swoją koncepcję i praktykę sztuki jako sposobu na odzyskiwanie czasu
swojej egzystencji sprzedanego pracodawcy, a instrumentem tej praktyki
czyni związek zawodowy. W roku 2003 podaje się do dymisji, a w 2005
publikuje Pinxit. Malarstwo 1997–2003, jako dokument, opowieść i wyraz
doświadczenia artystycznego, w którym sztuka i praca zrosły się na dobre
z życiem.
FROM ‘SOCIAL PARASITE’ TO ‘FAMOUS SAPPER’.
THE ART OF CIVIL DISOBEDIENCE
In the essay, there are two planes which collide: one concerning artistic
practice of recent years considered as ‘parasitic’ in art (see: the symposium
in Amiens in 2006), the second – de-alienating function of art as interpreted
by Laurent Marissal, whose book (‘Pinxit: Painting from 1997 to 2003’
Rennes, Éditions Incertain Sens, 2005) is under consideration here. Their
aim is to link the issues which emerge from the clash with political and
intellectual history in order to bet-ter grasp their meaning and relevance.
In the first part of the essay, the notion of parasitism is interpreted
through the prism of sinister, sometimes murderous consequences of ‘social
parasite’ – the ideas by the Nazis and the Soviets. It is confronted
with references to parasitism in political economy (Adam Smith, Karl Marx,
Pierre-Joseph Proudhon, Stanislav Andreski). It turns out then that ‘social
parasite’ is not a idea, but an inconsistent set of contradictory meanings,
which depend on the ideological point of view.
In the second part, starting from the socio-economic context of the
artist’s work, as well as the political implications of the use of the term
‘parasite’ in the context of art, the analysis of the artistic practice by Laurent
Marissal leads to the historical reconstruction of the concept of alien-ation
and ways of philosophical understanding of art as de-alienating
experience. The recon-struction combines several philosophical traditions,
including the following traditions: the writ-ers of the Enlightenment (Denis
Diderot, Jean-Jacques Rousseau, Maxime de Robespierre, Frie-drich Schiller),
the philosophers of anarchism (Max Stirner, Pierre-Joseph Proudhon,
Mikhail Bakounine, Leo Tolstoy), but also in a bit more surprising way, Karl
Marx and Umberto Eco, whose theory of open work is in fact the answer to
the question of alienation in the sense de-fined by Marx.
Issues emerging from these analyzes combine both aesthetic and political
consequences: civil disobedience (when freedom of speech leads artists
to the edge of legality: Krzysztof Wodiczko, Alfredo Jaar, Francis Alÿs, Gianni Motti, Pierre Huyghe, clido Mereiles, etc.), de-alienation of the function
of art (aesthetic education by Schiller and/or political action – including
in art – according to Marx’s theory?), the concept of time in the experience
of alienation, especially in the case of artists whose paid work does
not coincide with artistic activities (Witold Gom-browicz and other writer
wrote about this problem), and finally the theory of property (based on the
use or the possession ?, not-be-alienated property based on the right of the
artist or to the unlimited right to own?). French term ‘jouissance’, having
both the sense of the legal and exis-tential, meaning both ‘right to use’ and
‘pleasure’ and even ‘orgasm’, is the subject of a fascinat-ing analysis by
Diderot in ‘Encyclopedia’.
In 1997, Laurent Marissal was employed as a staff member to watch
the collection of paintings at the Museum of Gustav Moreau; a situation
typical for young artists, because Marissal just graduated from the Academy
of Fine Arts in Paris. It is in this context he developed his idea and
practice of art as a way of recovering the time sold to his employer, and he
used unions as the instrument of that practice. In 2003, he resigned, and
in 2005, he publishes ‘Pinxit: Paintings from 1997 to 2003’, as the document
– story and expression of artistic experience, where art and work
merge with life.
