Gminy karaimskie XIX wieku jako dziedzictwo Rzeczpospolitej Obojga Narodów

Karaim studies have developed quite significantly as a field of research in the past two decades. New specialized scholarly journals such as Karaite Archives and Almanach Karaimski have emerged. Other publishing efforts include editions of Karaim documents and important monographs, for instance, Stefan Gąsiorowski’s Karaimi w Koronie i na Litwie w XV−XVIII wieku (Kraków – Budapest 2008). The Karaim quarterly Awazymyz contains articles on the history of the Karaim communities. However, most of the contributions do not cover the 19th century when Karaim society underwent major changes. It is important to note that the Karaim communities in Lithuania (the main one being in Troki) and in Volhynia (the most prominent of which was based in Lutsk), were able to establish stronger ties with traditional Karaim communities in the Crimea after they were incorporated into the Russian  Empire following the Partitions of Poland. In the meantime, the Karaim community in Halych became isolated from the rest of the Karaim population after it became part of the Austrian Partition. Karaims living in the Russian Partition quickly transformed from Karaim religious communities into the ethnic group we know as the Karaims of today. In the Karaim community in Halych, traditional religious identity was preserved thanks to the aforementioned isolation of this particular community. Recollections of the past liberties of the Polish–Lithuanian Commonwealth lingered as a sentiment in the Karaim’s collective memory. In the Russian Partition many Karaims continued for a long time to use the Polish language, and only in the mid-19th century did Russian became more commonplace. Another important change in  Karaim identity that took place in the 19th century was the shift from Judaism to a Turkic identity. Several leading Karaims, Abraham Firkowich being one of the most influential, inspired these changes.

W ciągu ostatnich dwóch dekad badania karaimoznawcze nabrały wyraźnego rozmachu. Zaczęły ukazywać się wyspecjalizowane czasopisma naukowe pt. Karaite Archives oraz Almanach Karaimski, zostały wydane niektóre dokumenty karaimskie, ukazały się również ważne monografie, jak np. publikacja Stefana Gąsiorowskiego pt. Karaimi w Koronie i na Litwie w XV−XVIII wieku (Kraków - Budapeszt 2008). Ponadto regularnie ukazuje się kwartalnik karaimski Awazymyz, na którego łamach zamieszczane są artykuły poświęcone historii. Znaczna część prac zajmuje się XIX wiekiem, kiedy to w społeczności karaimskiej doszło do istotnych zmian. Ważny był w owym okresie np. fakt, iż gminy karaimskie na Litwie (z których najliczniejsza znajdowała się Trokach) oraz na Wołyniu (główną była ta w Łucku), wraz z wejściem w skład zaboru rosyjskiego, mogły nawiązać intensywniejsze kontakty z tradycyjnymi gminami karaimskimi na Krymie i w innych częściach Rosji. Odwrotnie zaś karaimska społeczność w Haliczu), po przyłączeniu do Austrii, została odizolowana od swych współplemieńców. W karaimskich gminach w zaborze rosyjskim nastąpiło również stosunkowo szybkie połączenie tożsamości wspólnoty religijnej wyznającej karaimizm z identyfikacją grupy etnicznej, którą obecnie nazywamy Karaimami. W  gminie w Haliczu natomiast, dzięki wspomnianej izolacji, karaimska tożsamość religijna została na długo zachowana przy jednoczesnym przyjmowaniu polskiej tożsamości narodowej. Wspomnienia dawnych swobód Rzeczpospolitej Obojga Narodów pozostały potem przez długi czas w pamięci ludności karaimskiej. W zaborze rosyjskim jeszcze długo wielu Karaimów używało także języka polskiego, dopiero w połowie XIX wieku częściej używano języka rosyjskiego. W Galicji przeciwnie, w drugiej połowie tego stulecia język polski się jeszcze upowszechnił. Kolejną istotną zmianą tożsamości karaimskiej w XIX wieku było jeszcze wyraźniejsze oddalanie od judaizmu, a zbliżenie do tożsamości tureckiej. Na zmiany te wpływ miała działalność kilku znanych postaci karaimskiego pochodzenia, z których jedną z najważniejszych był Abraham Firkowicz.