O historii absolutnej klęski – krytyka religii w eseistycznej twórczości Josefa Šafaříka

The article presents the thought of Czech dissident and essayist Josef Šafařík (1907–1992). A characteristic feature of Šafařík’s texts is deep criticism of culture. The sharpness of this criticism is directed against technocratic civilization, although it is not only a criticism of widely understood modernity. Šafařík sees the source of mankind’s existential crisis in religion, which legitimized technological progress and eventually led to the loss of the metaphysical aspect of humanity. Although this view is not isolated in (post)modern philosophy, Šafařík expressed it in a rather radical way: not so much to undermine the very foundations of European culture but to provoke in the reader a profound reinterpretation of established truths. In spite of the insightful criticism of religion, Šafařík’s texts are permeated by the metaphysical dimension, but the relation between human beings and transcendence is in this case reversed. According to Šafařík, the transcendental horizon is present only in the essence of man, not in the outer absolute, regardless of whether it is an absolute understood as an Idea, God, or Progress. The article presents analogies in the thought of Josef Šafařík, Jan Patočka and Jean-Francois Lyotard.

Artykuł przedstawia negatywną ocenę religii wyrażoną w eseistycznych tekstach czeskiego dysydenta i eseisty – Josefa Šafaříka (1907–1992). Charakterystyczną cechą tekstów Šafaříka jest głęboka krytyka kultury, która choć jest wycelowana przede wszystkim w technokratyczną cywilizację, nie jest wyłącznie oceną szeroko rozumianej nowoczesności. Josef Šafařík upatruje źródła egzystencjalnego kryzysu człowieka w ukształtowaniu kultury europejskiej poprzez religię, która legitymizując postęp techniczny, stała się przyczyną utraty przez człowieka zrozumienia dla tego, co metafizyczne. Według J. Šafaříka to właśnie religia wytworzyła dyktat finalizmu prowadzącego do dehumanizacji osoby ludzkiej. Choć pogląd ten nie jest w (po)nowoczesnej filozofii odosobniony, u autora dzieła Cestou k poslednímu zostaje wyrażony w prowokujący sposób – nie tyle po to, by podważyć same fundamenty kultury europejskiej, ile po to, by skłonić odbiorcę do dogłębnej reinterpretacji ustalonych prawd. Mimo surowej krytyki religii, jej kulturowej i społecznej roli, w tekstach Šafaříka cały czas obecny jest wymiar metafizyczny. Autor dokonuje jednak przeorientowania układu człowiek – metafizyka. Według niego horyzont transcendentalny obecny jest jedynie w istocie człowieka, nie w zewnętrznym absolucie, niezależnie od tego, czy jest to absolut rozumiany jako Idea, Bóg czy Postęp. W artykule ukazane są paralele pomiędzy myślą Josefa Šafaříka oraz Jana Patočki i Jeana-Francois Lyotarda.