W omawianej epoce tytułowy obszar podlegał władzy politycznej Królestwa Węgierskiego (cała Orawa jako osobny komitat, większość dolnego oraz część środkowego i górnego Spisza w ramach komitatu spiskiego), a także Koronie Polskiej (Spisz północno-wschodni i tzw. 13 miast spiskich jako terytorium starostwa spiskiego 1412-1769). Zasadniczą cechą etniczno-kulturową tych regionów było masowe zasiedlenie Górnej Orawy (od poł. XVI w. do końca XVII w.) i całego Górnego Spisza (migracje od XIV w., najsilniejsze w XVII w.) przez osadników polskich z przyległych terenów Małopolski. Osadnicy ci przynieśli ze sobą silne i trwałe przywiązanie do katolicyzmu, obyczajowość, nawyki i pragnienia duchowe charakterystyczne dla kultury ukształtowanej w kręgu łacińsko-katolickim. Mimo szykan, prześladowań (szczególnie brutalnych na Orawie) i stosowanego przez szlachtę węgierską przymusu wyznaniowego dla poddanych w 2. połowie XVI i 1. połowie XVII w. stanowczo opierali się urzędowemu zaprowadzeniu luteranizmu, a jeśli dokonywali konwersji, to pozornie, trafnie przewidując odmianę losu. Od początku XVII w. w dominium lubowelsko-podolinieckim (starostwo spiskie) został powołany dekanat podległy diecezji krakowskiej (do 1786 r.). Polski kler dokonał całkowitej rekatolicyzacji na tym terenie. Od połowy XVII w. prymasi Węgier, jako ordynariusze Orawy i prepozyci spiscy, wobec braku własnych kadr przetrzebionych przez reformację, skwapliwie przyjęli pomoc kleru polskiego z diecezji krakowskiej w restytucji katolickich parafii i szkół. Ich akcję duszpasterską objął patronatem dwór habsburski. W 2. połowie XVII w. powiodła się całkowita rekuperacja instytucji katolickich na Spiszu, a na Orawie luteranizm przetrwał jedynie w enklawach w dolnej części tej ziemi. Ludności polskiej duszpasterze-rodacy przynosili nie tylko wyczekiwaną „starą wiarę” z bogactwem orędowników, zwyczajów świątecznych i obrzędów dorocznych, ale też rodzinny język brzmiący z ambony, w konfesjonale, w katechizacji i w szkole. Księża i nauczyciele pochodzili przeważnie z rodzin miejscowych lub podhalańskich, sądeckich i żywieckich. Tak było do końca XVIII w. Kler polski, parafialny, ale też wspierany przez polskich zakonników (misje jezuitów na Orawie, kolegium pijarów w Podolińcu, duszpasterstwo miechowitów (bożogrobców z Miechowa) zapewnił więc tej wspólnocie osadniczej poczucie odrębności narodowej i językowej, tłumione w XIX w. dzięki celowemu objęciu tych terenów duszpasterstwem słowackim na polecenie kurii spiskiej. W 13 miastach starostwa spiskiego kler polski miał też sukcesy misyjne wśród ludności słowackiej i częściowo niemieckiej. Większość mieszczan niemieckich pozostała jednak wierna luteranizmowi i przekonań ich nie zmieniły nawet restrykcje antyprotestanckie, wprowadzone w ostatniej ćwierci XVII i pierwszej ćwierci XVIII w., uchylone dopiero przez cesarza Józefa II.
In the indicated period, the territories mentioned in the title were under political control of the Kingdom of Hungary (entire Orawa as a separate county, most of the Lower Spiš, as well as parts of Middle and Upper Spiš within Spiš county), as well as Polish Crown (Northeast Spiš and so-called 13 towns of Spiš as territory of Spiš starostwo 1412–1769). A fundamental ethnic and cultural characteristic of those regions were mass settlements in Upper Orawa (from mid-16th century till the end of 17th century) and entire Upper Spiš (migrations since 14th century, strongest in 17th century) of Polish settlers from neighbouring territories of Lesser Poland. Those settlers brought with them strong attachment to Catholicism, as well as customs, habits, and spiritual desires typical for a culture developed in Latin-Catholic environment. Despite harassment and persecution (particularly brutal in Orawa) as well as religious coercion applied by Hungarian nobility with respect to their subjects in 2nd half of the 16th and 1st half of the 17th century, they staunchly resisted the official enforcement of Lutheranism, and even if they converted, it was only for appearances sake, in expectation of a turn of fortune. Since the beginning of 17th century, in Lubowla-Podoliniec dominium (Spiš starostwo) a deanery was established, subordinated to Cracow diocese (until 1786). Polish clergy has effected a complete re-Catholicization of that area. Since mid-17th century, Primates of Hungary as ordinaries of Orawa and provosts of Spiš, in light of shortage of their own cadres, decimated by Reformation, have welcomed the assistance of Polish clergy from Cracow diocese in restitution of Catholic parishes and schools. Their pastoral activity enjoyed the patronage of Hapsburg court. In 2nd half of 17th century, a complete recuperation of Catholic institutions in Spiš was achieved, and in Orawa, Lutheranism has survived only in a number of enclaves in the lower part of the territory. To Polish population, the compatriot priests brought not only the much longed for “old faith”, with its abundance of intercessors, holiday celebrations and annual rituals, but also their mother tongue, heard from the pulpits, in confessionals and in schools. Priests and teachers came mostly from local families, or from neighbouring regions of Podhale, Sącz or Żywiec. Such state of affairs continued until the end of 18th century. Polish clergy in parishes, supported also by Polish monks (Jesuit missions in Orawa, Piarist college in Podoliniec, pastoral activity of the Order of the Holy Sepulchre from Miechów chapter in Spiš) have secured the settler community’s sense of national and linguistic identity, suppressed in 19th century through deliberate inclusion of those territories in Slovak pastoral activity by the order of Spiš Curia. In 13 towns of Spiš starostwo, Polish clergy also enjoyed some missionary success among Slovak population and partially German, as well. Most of the German burghers, however, remained faithful to Lutheranism and were not swayed even by the anti-Protestant restrictions, introduced in late 17th and early 18th century, abrogated only by Emperor Joseph II.
