Losy majątków pojezuickich w pierwszej połowie XIX wieku na przykładzie dóbr Białołęka pod Warszawą

Konstytucja sejmu z 1774 r. „Rozrządzenie dobrami jezuickimi” określała zasady zagospodarowania dóbr pozostałych po skasowanym zakonie jezuitów. Uzyskane dochody miały być przeznaczone na cele edukacyjne. Dobra pojezuickie miały trafić w ręce szlachty, w zamian za coroczny czynsz płacony pod rygorem ich utraty. Wśród majątków pojezuickich przeznaczonych do oddania w prywatne ręce była Białołęka z przyległościami Brzeziny i gruntami Golędzinów w powiecie warszawskim. Po 1773 r. pierwszym właścicielem tych dóbr był Jan Wojciech Szamocki, który osadził w Białołęce kolonistów. Jako pierwsze powstały kolonie Szamocin i Marcelin, a później Józefin i Tyszkowizna. W rękach rodziny Szamockich dobra te pozostawały do 1810 r. Kolejnym ich dzierżawcą został Aleksander Pruszak. Ten przez wiele lat prowadził procesy sądowe przeciw kolonistom sprowadzonym przez Szamockiego, domagając się usunięcia ich z zajmowanych gruntów. Procesował się też z władzami szkolnymi, domagając się obniżenie czynszu. Procesy te zakończyły się ugodą zawartą w 1830 r. Z kolei Pruszak w 1840 r. został oskarżony o zniszczenie dzierżawionych dóbr, choć działał na rzecz ich rozwoju gospodarczego. Zakładał kolonie, przeprowadził meliorację gruntów, karczował zarośla w celu uzyskania nowych pól uprawnych i łąk. Dzięki temu zagospodarowano nieużytki, które zaczęły przynosić zyski. Trwający kilka lat proces o pozbawienie Pruszaka dzierżawy Białołęki sprawił, że ten zwrócił się do władz Królestwa Polskiego o pozwolenie na wykupienie dóbr, by potem odstąpić je Mikołajowi Teniszewowi. Zakończenie tej sprawy nie jest udokumentowane w źródłach. Na przykładzie Białołęki widać, że ścisłe przestrzegania prawa uchwalonego w 1774 r. sprzyjało stagnacji gospodarczej w dobrach pojezuickich. Władze Królestwa Polskiego zdawały sobie sprawę z konieczności wydania nowych przepisów dotyczących tej kategorii majątków i w 1823 r. opracowały „Projekt w materii dóbr pojezuickich”, który jednak został odrzucony przez cara Aleksandra I. Regulację prawną przyniosły dopiero w 1849 r. „Przepisy o dobrach pojezuickich i innych na fundusz edukacyjny przeznaczonych”. Umożliwiły one nabywanie dóbr na własność i zakładania dla nich hipoteki. Wśród majątków wymienionych na sprzedaż była również Białołęka.

The constitution of the 1774 Diet (pol. Sejm), entitled ‘Disposition of the Jesuit estates’, laid down the rules for the disposition of the estates remaining after the abolished Jesuit order. The proceeds were to be used for educational purposes. The Jesuit estates were to be handed over to the nobility in return for annual rent paid on pain of forfeiture. The Jesuit estates to be turned over to private ownership included Białołęka with its adjoining Brzeziny and Golędziny lands in the Warsaw county. The first owner of these estates after 1773 was Jan Wojciech Szamocki, who settled colonists in Białołęka. The first colonies to be established were Szamocin and Marcelin, soon followed by Józefin and Tyszkowizna. The estates remained in the hands of the Szamocki family until 1810. Their next leaseholder was Aleksander Pruszak. Pruszak litigated for many years against the colonists brought in by Szamocki, demanding their removal from the land they occupied. He also sued the school authorities demanding a reduction in rent. These lawsuits ended in a settlement concluded in 1830. In 1840, Pruszak, in turn, was himself accused of ruining the leased estate, despite the fact that he made efforts to advance its economic development. He set up colonies, installed drainage works on the land and cleared scrubland for new farmland and meadows. As a result, previously unused land was developed and became profitable. A several-year-long lawsuit to revoke Pruszak's lease of Białołęka led him to apply to the authorities of the Kingdom of Poland for permission to buy the estate, so that he could subsequently surrender it to Mikołaj Teniszew. Conclusion of this case is not documented in the sources. Białołęka’s example shows that strict adherence to the law enacted in 1774 was conducive to economic stagnation of the post-Jesuit estates. The authorities of the Kingdom of Poland realised the necessity of issuing new regulations regarding this category of estates and in 1823 drew up a "Project concerning the matter of post-Jesuit estates", which was, however, rejected by Tsar Alexander I. Legal regulation was only instituted in 1849 in form of "Regulations on post-Jesuit estates and other estates earmarked for the educational fund". These regulations made it possible to acquire such estates as property and to establish a mortgage for them. Estates listed for sale included Białołęka.